O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Hozirgi zamon. Zamonning bu turi ZK UGMsini «haraktning nutq momentida yuz berayotganligini ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Ma’nolardagi «davomiylik», «tugamaganlik» unsurlari undagi boshqa kategoriya tajallisi bo‘lib, zamonning substantsial ma’nosiga daxli yo‘q. «Davomiylik», «tugallanmaganlik» UGMdagi kategorial ma’no bilan zich holatdagi yondosh ma’no.

Bu zamon ma’nosi: [-yap-]; [-yotib-]; [-yotir]; [-moqda] affikslari bilan ifodalanadi.

SHakllar orasidagi farq sof uslubiy asosda. Aniqrog‘i, [-yap-] umumuslubiy va keng iste’molliligi, [-yotib-] va [-yotir] dialektal va poetik xususiyati bilan, [-moqda] shakli kitobiy uslubga xosligi bilan xarakterlanadi. Ularda zamonni ifodalashda farq sezilmaydi. Qiyoslang: (o‘qiyapman), (o‘qiyotirman), (o‘qiyotibman), (o‘qimoqdaman).

[Yot], [tur], [yur], [o‘tir] birliklari ko‘makchi fe’l vazifasida kelib, hozirgi zamon shaklining analitik ko‘rinishini hosil qiladi: Hali dushmanlarimiz tinchigani yo‘q, hushyorlikni qo‘ldan berding, kallangga solaman deb poylab turibdi. («Qashq.») Quyoshki falakda kezib yuribdi, umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy.(G‘.G‘ul.) Bo‘liq yer «tayyorman» degandek ko‘pchib yotibdi. («Qashq.»)

Hozirgi zamon shakllari kesimning payt valentligini hozirgi zamon ma’noli so‘zshakl bilan to‘ldiradi: [bugun], [hozir] kabi. Bu so‘zshakllar gapda hol bo‘lib keladi.