O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Eslatma! Yuqorida berilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tilida ayrim ravishlar birdan ortiq ma’no guruhida uchraydi. Jumladan, yaqinda, ilgari ravishlari harakatning bajarilish payti yoki o‘rni ma’nolarini ifodalasa, uzoqdan, nari-beri ravishlari holat va o‘rin ma’nolariga, bafurja ravishi holat va payt ma’nolariga, uzoq ravishi esa matn mazmunidan kelib chiqqan holda, ham miqdor, ham payt, ham o‘rin ma’nosiga ega bo‘lishi mumkin.

Ravishlar tuzilishiga ko‘ra 4 xil bo‘ladi.

1. Sodda ravish; 2. Qo‘shma ravish; 3. Juft ravish; 4. Takroriy ravish

Taqlid o’zbek tilida bir guruhni tashkil etadi va mustaqil so’z sirasidan o’rin olgan. Buning bir nechta ilmiy asosi bor.

Birinchidan, turkiy tillarda taqlid miqdoran ko’p va ma’no jihatdan rang-barang.

Ikkinchidan, ulardagi tovushlar tizmasi ma’lum obyektiv voqelikdan xabar berib turadi.

Uchinchidan, taqlid gap tarkibida ma’lum bir sintaktik pozitsiya egallaydi.

Taqlid – o’zbek tilining muhim ifoda vositasi. Ularning ifoda tomoni mazmun tomoni bilan tabiiy bog’lanishga ega. Bu quyidagi so’z qatorini qiyoslash asosida hosil bo’ladi:

1) taq-tiq/tuq-tuq/to’q-to’q/taq-taq;

2) liq-liq/luq-luq/lo’q-lo’q/laq-laq;

3) tirs-tirs/tars-tars/tars-turs;

Ko’rinadiki, fonetik qiyofasi tor unli va qattiq undoshdan iborat bo’lgan taqliddagi belgi darajasi keng unli va qattiq undoshdan iborat taqlid ifodalagan belgidan past. Bu taqliddagi shakl va mazmunning tabiiy bog’lanishini ko’rsatadi.

Taqlid jamiyatning har bir a’zosi tushunadigan turli ma’noga ega. Masalan, taq-tiq/tuq-tuq/to’q-to’q/taq-taq taqlidi orqasida nimadir yotgani va ma’lum bir borliq hodisasini ifodalayotgani shu til jamiyatining barcha a’zolari uchun tushunarli.

Taqliddagi ma’noviy g’ayrioddiylik uni boshqa mustaqil so’z turkumidan ajratib turadi. Biroq ma’noviy g’ayrioddiylik faqat taqlidgagina xos emas. Buni olmoshda ham kuzatish mumkin. CHunki ularning ma’nosi faqat matn tarkibidagina anglashilib, shu boisdan «ichi bo’sh» so’z sifatida baholanadi. Ammo «ma’noviy bo’shlik» olmoshni mustaqil so’z sifatida qarashga monelik qila olmagan. Demak, bu nomustaqil so’z sifatida qarab kelingan taqlidning ham «mustaqillashuvi»ga to’siq bo’la olmasligi kerak.

Taqlid morfologik jihatdan o’zgaruvchan, bu bilan to’la ma’nodagi mustaqil so’z bo’lgan ravishdan ham ustun turadi: odamlarning g’ovur-g’uvuri, eshikning taqir-tuquridan kabi.