O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi” fanidan O‘quv-uslubiy majmua toshkent – 2021

1 - mashq. Nuqtalar o‘rniga kerakli unlilarni qo‘yib yozing.

1.Bug...ngi ishni ...rtaga q...yma. (Maqol). 2. Bog‘...mizda...lma, o‘r...k, shaft...li, olx...ri va boshqa t...rli m...valaro‘s...di. 3. B...z ushbu yang... o‘q...v yil... uch...n kitob-daf...rlarn... tayyorlab qo‘yd...k. 4. O‘zbekistonda b...lbul,ch...mchuq, q...rg‘a, m....sicha singari q...shlar j...da ko‘p.

2- mashq. Quyidagi so‘zlarni ovoz chiqarib, to‘g‘ri o‘qing.
baland bayram g‘arb huquq
monand qalam g‘alla hudud
pana xalq g‘alaba hukm
tantana qand g‘o‘za hakam
barg aql g‘ayrat raqam


3- mashq. So‘zlarni o‘qing, talaffuziga e’tibor bering.
tana - ta’na, san’at - sanat, qal’a - qala, a’lo - allo.




Kichik guruhlarda ishlash
1 -guruh
1. Imlo qoidalarining bo‘limlar bo‘yicha qisqa izohi.

Imlo qoidalari qachon tasdiqlangan
Harflar imlosiga misollar
Asosiy qo‘shimchalar imlosiga misollar
Qo‘shib, ajratib, chiziqcha bilan yoziladiga misollar

2-guruh
1. Davlat tili haqidagi qonunning quyidagi moddalarining qisqa izohi

Qonunning moddasi	Qisqa izohlash
1-modda
7-modda
9-modda
10-modda

B/B/B JADVALI - Bilaman/ Bidim/ Bishni xohlayman. Mavzu, matn, bo‘lim bo‘yicha izlanuvchanlikni olib borish imkonini beradi.
Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Talabalar:
1. Jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida, kichik guruhlarda jadvalni rasmiylashtiradilar.

1. 
   “Mavzu bo‘yicha nimalarni bilasiz” va “Nimani bilishni xohlaysiz” degan savollarga javob beradilar. Jadvalning 1 va 2 bo‘limlarini to‘ldiradilar.
   
2. 
   Ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil o‘qiydilar.
   
3. 
   Mustaqil, kichik guruhlarda jadvalning 3 bo‘limni to‘ldiradilar.
   

6-MAVZU: Til va terminologiya.
O‘zbek terminologiyasining taraqqiyot bosqichlari. Tilning lug'at tarkibi. O'zbek leksikografiyasi. Umumiy va maxsus lug'atlar. Akademik, ommabop va o'quv lug'atlari. Sohaviy lug'atlarda terminlar. Terminlarning yasalishi.

Muayyan adabiy tilning so'z boyligi o'z tarkibida maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminologik leksikani u yoki bu darajada qamrab olishi lingvistikada e'tirof etilgan voqelik hisoblanadi. O'zbek terminologiyasi tizimi ham bundan mustasno emas. O'zbek adabiy tili leksikasi qonuniyatlari negizida shakllangan terminologik leksika tarixini quydagicha davrlash mumkin:

1. 
   Qadimgi turkiy t il (VII-X) terminologiyasi,
   
2. 
   Eski turkiy til (XI-XIV) terminologiyasi,
   
3. 
   Eski o'zbek adab iy t il i (XV-XX asr boshi) terminlogiyasi,
   
4. 
   Sho'rolar davri o'zbek til i terminologiyasi
   
5. 
   Istqlol davri o'zbek tili terminologiyasi tarzida davrlashtirish salkam o'n to'rt asrlik vaqt mobaynida terminlogik leksika tizimida intralingvistik va ekstralingvistik omillar negizida sodir bo'lgan jarayonlarni anglab yetish imkonini beradi.
   

Qadimgi turkiy til manbalarida qayd etilgan turfa soha terminologiyasi asosan sof turkiy tub va yasamalar hamda buddizm va moniyizm ta'sirida so'g'd, Sanskrit, xitoy tillaridan kirib kelgan o'zlashmalardan tashkil topgan edi. Jumladan, bargu "o'lja", qargu "soqchi, dozor", tamga "mug'ro", korug "ayg'oqchi", elci "elchi; hukmdor, yurtboshi", yolcT "sardor", cigay "yo'qsil, kambag'al", qTslag(q) "qo'shinning qishki qarorgohi", aygucT "davlat maslahatchisi" singari asl turkcha, cerig/cerik "qo'shin, armiya", sart "tojir, savdogar" kabi sanskritcha, xatun/qatun "malika", kent "qishloq.
Qadimgi turkiy tiIdan farqli o'laroq eski turkiy tilda Sanskrit, so'g'd, xitoy tiliga oid o'zlashmalarning ishlatilish sur'ati pasaydi, aksincha, arabcha va forscha-tojikcha o'zlashmalarning qo'llanish chastotasi va ko'lami ancha kengaydi. Biroq eski turkiy til terminologiyasining o'zagini asl turkiy qatlam tashkil qilishda davom edi. Aitm "qarz, kredit", berim "to'lov, qarzni qaytarish", beglig "beklik", bitigci "mirza, munshiy, kotib", yatgaq "tungi soqchi", yarisa "ko'rshapalak", yargu "ajrim", yarguc "qozi, sudya", qaliq "havo", obuz "qattiq yer", tirgas "ko'lmak suv" kabi turkcha, rabat "karvonsaroy", malik "hukmdor", siyasat "siyosat", amil "ish yurituvchi", tib "meditsina, tibbiyot", nujum "astrologiya", handasa "geometriya" singari arabcha, laskar "qo'shin", mayfurus "may ichuvchi; may sotuvchi" singari forschatojikcha, daruga "qal'a, qo'rg'on komendanti", muran "daryo", nukar/navkar "navkar, askar" kabi mo'g'ulcha terminlar bu davr terminologik tizimida nisbatan keng ko'lamda ishlatilgan.
Eski o'zbek adabiy tili terminologiyasining takomillashuvida, uning yanada yuqoriroq bosqichga ko'tarilishida tilning ichki qonuniyatlari qatori tashqi ta'sir, ya'ni ekstralingvistik omillarning roli salmoqli bo'lgan. O'zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy, uning Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Yaqiniy singari salaflari, Bobur, Muhammad Solih, Ogahiy, Munis kabi izdoshlari tomonidan ta'lif etilgan badiiy, tarixiy, ilmiy asralar leksik boyligi tahlilidan kelib chiqqan holda aytish joizki, o'zbek tili ichki imkoniyatlaridan keng foydalanilgan tarzda termin yaratish bu davr uchun ancha sermahsul usul hisoblangan. Ona tiliga millatning bosh ko'zgusi tarzida munosabatda bo'lish zaruriyatining Alisher Navoiy tomonidan ziyolilar, olimlar, shoir-u yozuvchilar oldida kun tartibiga qat'iy va ro'yi rost qo'yilishi o'z ijobiy aksini terminlar tizimida ham topgan edi. Aniq fanlar qatori ijtimoiy-gumanitar fan sohalarining shakllanib borish jarayoni ularga taalluqli maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminlar yaratilish bilan baqamti kechdi.
XIX asrning 70-yillaridan e'tiboran o'zbek terminologiyasi rus tili orqali G'arbiy Yevropa tillaridan o'zlashgan terminlar asosida rivojlanish bosqichiga qadam qo'ydi. Bu davrda rustilining o'zbek tili leksikasi, xususan, terminologiyasi rivojiga ta'siri masalasi hozirgacha har tomonlama chuqur ilmiy tadqiqot obyektiga aylanmagan. Vaholanki, manbalarda qayd qilingan faktik materiallar o'zbek terminologiyasining zikr etilgan paytdagi taraqqiyotini bevosita ifodalagani bois muammoni ijobiy hal etishda o'ta qo'l kelishi aniq. O.Usmonov, Sh.Hamidovlar tomonidan 1981-yilda "Fan" nashriyotida e'lon qilingan "O'zbektili leksikasi tarixidan materiallar (XIX asrning oxiri - XX asrning boshlari)" nomli asarda atishma, atishuv "otishma", axtarish "tintuv", ariq "kanal", ashula oyuni "konsert", basma "bosma, nashr etilgan", bash vazir "bosh vazir" kabi asl o'zbekcha istilohlar qatori barja "yuk kema", prizident "prezident", pratakol "bayonnoma", sayuz "ittifoq", iliktir "elektr", ikiskursiya "sayohat", fonograf, samavar, sod//sud "sud" singari o'zlashmalar ham aksini topgan. Ashyoviy misollar o'zlashmalarning o'zlashtiruvchi o'zbek tili tovush tizimiga moslashtirilganidan dalolat beradi.
Mustaqillik davri o'zbekterminologiyasi globallashuv va internetga qadam qo'yilgan XXI asrda har 15 tomonlama takomillashuv jarayonini boshidan kechirmoqda. Hozirgi o'zbek terminologiyasining shiddat bilan taraqqiy etishi til lug'at tarkibining boyishi va takomillashuviga olib keldi. Terminga xos belgilardan biri uning izohi va ta'rifiga oydinlik kiritish, terminning ma'noviy qurshovida mavjud qo'shimcha semalarni yuzaga chiqarish ilm- fan tilining rivojlanishida, o'zga soha oid terminologik tizimlar tarkibida yaqqol seziladi. Bugungi o'zbek terminologiyasining boyishida yuqorida zikr etilgan jihatlar hamon ustunlik qilmoqda. O'z qatlamning salmoqli o'rni qatori, o'zlashmalarning ham sezilarli mavqei saqlanib qolmoqda. O'zlashmalarning til terminologiyasi boyishidagi o'rnini birgina internet terminlari misolida ko'rish mumkin. Olib borilgan izlanishlar o'zbektili internet terminologiyasining 54% ini o'zlashmalar, chunonchi, rus tilidan o'zlashgan internet terminlari 31%, ingliz tilidan aynan o'zlashgan baynalmilal internet terminlari 23% ni tashkil etishini ko'rsatgan.
LEKSIKOGRAFIYA (leksika va... grafiya) - 1) lug'atlar tuzish, amaliy lug'atchilik. Amaliy lug'atchilik lug'atlar tuzish barobarida bir qator ijtimoiy muhim vazifalarni bajaradi: o'z va o'zga tillarni o'rganish; ona tilini tavsiflash va me'yorlashtirish (izohli, imlo va b. turdagi lug'atlar yordamida); tillararo aloqa-munosabatni ta'minlash (ikki va ko'p tilli lug'atlar, so'zlashgichlar); muayyan til leksikasini ilmiy o'rganish (etimologik, tarixiy lug'atlar) va b. Leksikologiyada lug'at tuzish ishi sifatida turli xalqlarda yozuv taraqqiyotining ilk bosqichlarida u yoki bu tushunarsiz (eskirgan, dialektal, maxsus yoki chet tilga mansub) so'zning qanday ma'no anglatishini bilish ehtiyoji natijasida paydo bo'lgan. Dastlabki tuzilgan lug'atlar umumlashgan, universal xususiyatga ega bo'lgan (lug'atlarning turli shakllari, ko'rinishlari keying! davrlarda yuzaga kelgan). O'zbek Leksikografiyasi tarixi Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'otit turk» asaridan boshlangan deb aytish mumkin. Ushbu lug'at faqat so'zlar va ularning ma'nolarini tavsiflab qolmasdan, turkiy xalqlar tarixi, urf-odatlari, geografik joylashuvi kabi keng ma'lumotlar manbai hisoblanadi. 2) tilshunoslikning lug'atchilik nazariyasiga oid sohasi, lug'atshunoslik; lug'at turlari va ularni tuzishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish bilan shug'ullanadi. Nazariy Leksikografiya bir qancha muammolarni qamrab oladi: lug'atlarning umumiy tipologiyasini va yangi turdagi lug'atlarni ishlab chiqish; lug'at makrostrukturasini ishlab chiqish (so'zlarni tanlab olish, so'z va lug'at maqolalarini joylashtirish tartibi, omonimlarni belgilash, lug'at tarkibiga havola materiallarni kiritish); lug'at mikrostrukturasini, ya'ni har bir lug'at maqolasini ishlab chiqish (so'zga grammatik va fonetik izoh berish, so'z ma'nolarini ajratish va tasniflash, dalil sifatidagi illyustratsiyalar turlari, ta'riflash turlari, belgilar tizimi, so'z etimologiyasi haqidagi ma'lumotlar) va b. L. tilshunoslikning barcha bo'limlari, ayniqsa, leksikologiya bilan o'zaro bog'liq.
Lug'atda keltirilgan leksik birliklarning turiga va, avvalo, ularni tavsiflash yo'liga qarab, barcha lug'atlar ikki katta guruhga bo'linadi:

1. 
   Entsiklopedik (tilga oid bo'lmagan, entsiklopediyalar)
   
2. 
   Lingvistik (filologik).
   

Entsiklopedik lug’atlar ular shunday so'zlarni izohlamaydilar, balki ob'ektlar, narsalar, hodisalar, hodisalar. Ularni tasvirlash ob'ekti tushunchalar, faktlar, voqeliklar sohasidir.
Lingvistik lug'atlarida so'z o'zining lingvistik va nutq xususiyatlari jihatidan tavsiflanadi (sharh berilgan, grammatikva stilistik yorliqlar majmuasi, etimologik ma'lumotlar va boshqalar) va entsiklopediyada lug'at yozuvi matn va grafikada uzatiladigan turli-tuman ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin. shakl (chizmalar, fotosuratlar, xaritalar shaklida).
Entsiklopedik lug'atlar ikki xil: umumiy va maxsus. I

1. 
   umumiy lug'atlar mavzu lug'atlari (mavzu yoki mavzu lug'atlari);
   
2. 
   maxsus maqsadli lug'atlar.
   

Ushbu turdagi lug'atlarni tavsiflagan mashhur leksikograf K. Uittker, umumiy lug'atlar butun tilning so'zlari bilan shug'ullanganligi sababli shunday nomlanganligini tushuntiradi.
Mavzuga oid yoki tematik lug'atlar ma'lum bir turdagi so'zlar (masalan, dialekt yoki jarangli so'zlar) yoki muayyan tematik maydonga tegishli so'zlar bilan cheklangan.
Sohaviy lug'atlarda terminlar. Terminlarning yasalishi.
Zamonaviy kimyo allaqachon muayyan tor doiradagi sohalarga taqsimlanib ketgan. Masalan, biokimyo mutaxassisi, o‘zining o‘ta o‘tkazgich keramikasi mahsulotlarini sintez qilish bilan shug‘ullanuvchi hamkasbi ishlatadigan terminlarni unchalik ham tushunmasligi mumkin va bunga ajablanmaslik kerak. Elektrokimyogarning terminologik leksikasi, azotli birikmalar ustida ish olib boruvchi kimyogar-texnolog ishlatadigan terminologiyadan ancha farq qiladi. Kimyoviy texnologiyalar bo‘yicha umumiy asosdagi lug‘atlar ham xorijiy tillardan tarjima qiluvchi mutaxassislar uchun yetarli bo‘lmay qolgan. Shu sababli ham, hozirda neft kimyosi, gaz kimyosi, elektrokimyo, korroziya, yuqori molekulyar birikmalar kimyosi, silikatlar texnologiyasi, kimyoviy tolalar va ho kazo alohida-alohida kimyoviy yo‘nalishlar uchun maxsus chop etilgan qalin-qalin, ko‘p jildli lug‘atlarni uchratish mumkin. Shunga qaramay, istalgan tor sohada faoliyat ko‘rsatuvchi kimyogar bir ko‘rishda tushunadigan umumiy terminlar ham albatta talaygina. Barcha kimyogarlar tez-tez qo‘llaydigan terminlarga ham bor. Ulardan aksariyati yunon yoki lotin tilidan kelib chiqqan bo‘lib, qizig‘i shundaki, lotinchadan olingan terminlarning ba’zilarini mumtoz lotin tili lug‘atlaridan izlab topishning o‘zi mahol. Bunday terminlar «yangicha lotin» deb nomlanadigan tilga oid bo‘lib, uni, qadimgi lotin tili qoidalari asosida o‘rta asrlarda yashagan Yevropalik kimyogarlar o‘ylab topishgan. ( Kimyoga oid atamalar etimologiyasi lig’atiga qarang.)
Anti-
Mazkur old qo'shimchani izohlashga hojat yo'q deb o'ylayman. U o'ziga bog'langan o'zak so'zning ziddini ifodalashga xizmat qiladi. Anti- yunon tilida «zid» degan so'z bo'lib, siz uni antibiotik, antiaromatik, antigen, antidepressant, antidetonator, antidot, antiseptik, antistatika, antiferromagnetiklar singari terminlarda uchratishingiz mumkin.