|
Tashqi nutq shakllari:
Suhbat - suhbat, suhbat, og'zaki axborot almashish, fikr va mulohazalar. Ikki yoki undan ortiq odam o'rtasida mavzuni muhokama qilish, bo'shashtiriladigan muhitda suhbat mavzusida o'z munosabatini va xulosalarini erkin ifoda etish imkonini beradi.
Munozara - bir kishiga yoki odam guruhiga bo'lgan haqni isbotlash uchun qarama-qarshi fikrlarni almashishdir. Munozyani haqiqiy ma'no yoki pozitsiyani aniqlash usullari sifatida kun tartibidagi aloqa turlaridan biri va ilmiy metod dalillar bazasini qo'llash.
Monolog - tomoshabinlar yoki tomoshabinlar oldida turli xil chiqishlar, bir kishi nutqni katta tinglovchilar guruhiga aylantirganda. Ushbu muloqot usuli ma'ruzalar shaklida o'qitishda, shuningdek turli uchrashuvlarda nutq so'zlashda keng qo'llaniladi.
VERBAL VA NOVERBAL MULOQOT.
Psixologlarning e‘tirof etishicha, noverbal signallarni o’qish samarali muloqotning muhim shartidir. Nima uchun noverbal signallar muloqotda shunchalik muhim? Birinchidan, 70%ga yaqin ma‘lumotni inson ko’rish, kuzatish kanallari orqali (vizual) qabul qiladi. Ikkinchidan, noverbal signallar suhbatdoshning haqiqiy xislari va fikrlarini tushunishni taqozo etadi; Uchinchidan, bizning suhbatdoshga munosabatimiz ko’pincha birinchi taassurot orqali shakllanadi. Bu, o’z navbatida, noverbal faktorlarning ta‘siri natijasidir – yurish-turish, yuz tuzilishi, qarash, o’zni tutish, kiynish va h.k. Ayniqsa noverbal signallarning qiymati shundaki, ular so’zlardan farqli o’laroq o’zo’zidan, samimiy tarzda nutqqa chiqadi. Ish yuzasidagi muzokaralarda noverbal signallar katta ahamiyatga egaligi eksperimental tadqiqotlarda tasdiqlanadi, ya‘ni so’zlar (biz shunchalik katta ahamiyat beradigan) faqat 7% ma‘noni, 38% tovush va intonatsiya ma‘nosini va 55% imo-ishoralar suhbat mazmunini ochib bera oladi.
Ammo lug’at boyligini nafaqat so’z boyligi kam bo’lgan insonlar, balki kimning kasbi (yozuvchi, notiq, tarjimon, siyosatchi va h.k.) buni taqozo qilsa, ular ham kengaytirib borishlari kerak. Agar siz aynan nima demoqchiligingizni bilsangiz (tushunsangiz)va sizning lug’at boyligingiz yetarlicha boy bo’lsa, siz o’z fikringizni aniq ayta olasiz va bu bilan yuz berishi mumkin bo’lgan anglashilmovchiliklarga barham berishingiz mumkin. Va, aksincha, fikrida ham, so’zlarida ham chalkashlik (sumbur) bo’lgan insonlar har doim pand yeyishdan xavotirlanishadi. Ko’pincha odamlar bilim darajasini ko’z-ko’z qilmaslik va takabbur ko’rinmaslik maqsadida o’zlarining boy lug’atlaridan foydalanishga uyalishadi yoki iymanishadi Tinglovchilar diqqatini ushlab turish qobiliyati juda muhim hisoblanadi. Agar siz ma‘ruza qilayotganda biror-bir tinglovchining ko’ziga tik qarab turib gapirsangiz, javob e‘tibori albatta kafolatlanadi. Va aksincha, agar siz o’z fikrlaringizni bir ohangda, zerikarli tarzda avvaldan tayyorlangan matnga tikilib bayon etsangiz, ko’p o’tmay auditoriya sizni tinglamayotganligini anglaysiz.
Nigoh bilan aloqa munosabat yana shunisi bilan ham samaraliki, ma‘ruzachiga tinglovchilarning ta‘sirlanishini ham baholash imkonini beradi. Ikki kishi ishtirokidagi shaxsiy muloqot, ya‘ni kommunikatsiya, eng samarali hisoblanadi. Saylovchilar bilan shaxsan so’zlashish nomzodning saylov kompaniyasida samarali imkoniyati katta bo’lishi siyosatda allaqachonlar ma‘lum. Tanlagan shaxs bilan muloqot samarali bo’lishi Noverbal muloqot so’zlarga tayanmaydigan harakat va jestlardan iborat bo’lgan barcha shakllarni o’zida mujassam etgan til sifatida mashhur.
Nutq – bu verbal kommunikatsiya, ya’ni, til vositasidagi muloqot jarayonidir.Inson nutqi xilma-xil shakllarga ega. Lekin nutqning qanday shaklidan foydalanmaylik, u nutqning ikki asosiy: og‘zaki yoki yozma turlaridan biriga tegishli bo‘ladi.
Bunda ikki tur ma’lum o‘xshashlikka ega bo‘ladi. Bu o‘xshashlik hozirgi zamon tillaridagi yozma nutq, xuddi og‘zaki nutq kabi tovushli ekanligidan iborat: yozma nutq belgilari bevosita ma’noni emas, so‘zning tovush tarkibini etkazadi.
Og‘zaki nutqning asosiy boshlang‘ich ko‘rinishi bo‘lib, suhbat shaklida kechadigan nutq hisoblanadi. Bunday nutq suhbat yoki dialog deb ataladi. Uning asosiy xususiyati suhbatdosh tomonidan faol olib boriladigan nutq hisoblanadi, ya’ni, suhbat jarayonida ikki suhbatdosh ishtirok etib, tilning sodda gap va iboralarni qo‘llaydilar. Dialog nutqning ochiq holda ifodalanishi talab etmaydi, chunki suhbatdosh suhbat davomida nima haqida so‘z yuritilayotganini tushunadi va boshqa suhbatdosh tomonidan bildirilgan iborani fikran yakunlay oladi. Shunga o‘xshash vaziyatlarda birgina so‘z boshqa suhbatdosh tomonidan aytilgan iborani yakunlab qo‘yishi mumkin.bunda birgina so‘z yaxlit iboraning o‘rnini bosadi
Nutqning boshqa shaklini so‘zlovchi tomonidan aytilgan nutq tashkil etadi, bunda tinglovchilar uning nutqini idrok qiladilar, lekin unda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qatnashmaydilar. Bunday nutq monolog deb ataladi.Ma’ruzachining nutqi monologik nutq hisoblanadi.Bu nutq psixologik jihatdan dialogdan murakkabroqdir, chunki u tinglovchidan o‘z mulohazalarini tushunarli, qat’iy mantiqqa asoslangan holda bayon qilish malakasini talab etadi. Bunda so‘zlovchi etkaziladigan axborotning tinglovchilar tomonidan o‘zlashtirilishini baholashi zarur, ya’ni, u faqat o‘z nutqinigina emas, balki tinglovchilarni ham kuzatishi kerak bo‘ladi.
Dialog ham, monolog ham faol va sust bo‘lishi mumkin. Nutqning faol shakli – bu so‘zlovchining nutqi, tinglovchining nutqi esa sust shaklda namoyon bo‘ladi. Gap shundaki, tinglayotganimizda tashqaridan unchalik sezilmasada, ichimizda so‘zlovchining so‘zlarini takrorlaymiz. Odamlar faol va sust nutq shakllarining rivojlanish darajasiga ko‘ra ajratiladilar. Ko‘pincha odam boshqa odamning nutqini yaxshi tushunadi, lekin o‘zining fikrlarini etkazib berolmaydi. Va, aksincha, odam etarlicha yaxshi so‘zlab berishi mumkin, lekin boshqalarni tinglashni umuman bilmaydi.
Nutqning boshqa turi yozma nutq hisoblanadi. Yozma va og‘zaki nutqlar o‘rtasida psixologik tafovutlar mavjud. Og‘zaki nutqning yozma nutqdan farqlaridan biri og‘zaki nutqda so‘zlarning qat’iy ravishda ketma-ket kelishi, bir so‘z talaffuz etilganida undan oldin kelgan so‘z na so‘zlovchi va na tinglovchi tomonidan idrok qilinmasligidan iborat. Yozma nutqda boshqacharoq: yozayotgan ham, o‘qiyotgan ham o‘zlarining idrok maydonlarida bir vaqtning o‘zida so‘zlar qatoriga ega bo‘ladilar, ehtiyoj tug‘ilgan vaziyatlarda esa bir necha satr yoki sahifa orqaga qaytishlari mumkin. Yozma nutqning og‘zaki nutq oldidagi afzalligi shundan iborat. Yozma nutqni ixtiyoriy ravishda tuzish mumkin, chunki yozganlaringiz doimo ko‘z oldingizda bo‘ladi. Shu bilan birga, yozma nutq murakkab nutq shakli bo‘lib hisoblanadi, chunki u avvaldan o‘ylab iboralar tuzish, mulohazalarni aniqroq bayon etishni talab etadi, negaki, unga emotsional tus berib, zarur imo-ishoralar bilan amalga oshira olmaymiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
