O‘zbek tilining sohada qo‘llanilishi” fanidan O‘quv-uslubiy majmua toshkent – 2021

Bis-,tris-,tetrakis
Bis- ning ma'nosi «ikki marta» degani ekanini yuqorida aytdik; tris va tetrakis shu mantiqning davomidan bo'lib, mos ravishda, «uch marta» va «to'rt marta» degan ma'nolarni beradi. Kimyoga oid terminlarda bu old qo'shimchalar, molekulada ikkita, uchta, yoki to'rtta bir xil radikal mavjudligini bildiradi. Masalan, bis(dimetilamino) etan, bissiklopentadienil komplekslari, tris(oksimetil) aminometan; tetrakis (trifenilfosfin)- palladiy va ho kazo.
Infra-
Lotinchada infra- old qo'shimchasi «ostida» degan ma'noni berish uchun ishlatiladi. Infrastruktura, infraqizil, infratovush kabi terminlarda unga duch kelish mumkin.
Sin-,sis-
Bu old qo'shimchalar yunon tiliga oid bo'lib, asl ko'rinishda syn, yoki, sys tarzida keltiriladi. Bu old qo'shimchalar o'zakka o'zaro uzviylik, o'xshashlik, birgalikdagi harakat ma'nolarini bag'ishlaydi. Masalan, simmetriya, simbioz, sinonim, sintez, sistema singari terminlar shular jumlasidandir.
Bi-vaDi-
Mazkur old qo'shimchalar lotincha bis - «ikki marta», hamda, yunoncha dyo - «ikkita» so'zlaridan kelib chiqqan. Bu ikkala old qo'shimcha odatda sinonim sifatida ishlatiladi va ikkita bir xil radikal ifodalangan terminlarda qo'llanadi. Masalan, bifenil va difenil singari.
-an
'Bu qo'shimchani «metan», «alkan», «etan» va ho kazo moddalarning nomida uchratamiz. Lining ma'nosi «turdosh» degan yunoncha so'zga to'g'ri keladi va u asl holda -anus deb yoziladi. Bunday qo'shimcha qo'shish qoidasini 1865-yilda nemis kimyogari Avgust Vilgelm Goffman (1812-1892) tomonidan kiritilgan. Uglevodorodlarning nomida «ап», «еп», «in» qo'shimchalari qo'shish orqali, ushbu uglevodorodda boshlang'ich alkandagiga nisbatan mos ravishda 0, 2, yoki, 4 ta vodorod atomi kamligini ifodalash g'oyasi ham aynan Goffmanga tegishli.
-at
«Atsetat», «benzonat», «linoleat», «ammiakat», «silikat», «sulfat», «bromat» va ho kazo juda ko'plab nomlar tarkibida ushbu qo'shimcha mavjud. Lining kelib chiqishi lotin tilidagi -atus qo'shimchasi bilan bog'liq bo'lib, u muayyan shaxsga qandaydir vazifa, yoki, topshiriq biriktirilganligini bildiradigan qo'shimcha bo'lgan. Masalan, delegat, laureat va ho kazo terminlarda shu qo'shimcha shu ma'nosi bilan mavjud.
-en
«Aiken», «etilen», «amilen», «dien», «metilen», «atsetilen» va ho kazo yana ko'plab terminlar va nomlar tarkibida bu qo'shimcha mavjud. Qadimda bu qo'shimchadan yunonlar ona, yoki, xotin tarafdan tug'ilgan qiz qarindoshlarini alohida urg'u bilan ifodalash uchun foydalanishgan va ularda -ene tarzida yozilgan. Kimyoda esa bu qo'shimcha asosan XlX-asr o'rtalaridan keyin paydo bo'lgan va u boshlang'ich moddaga nisbatan kamroq vodorod atomi tutgan modda yoki, molekulani ifodalash uchun qo'llaniladi. Masalan, formulas! C2H4 bo'lgan etilen, C2H5 etandan ko'ra bittaga kamroq vodorod atomi tutadi. (Ya'ni, etilen bu go'yoki - etanning qizi).


1-topshiriq. O'z sohangizga oid yasama terminlarni topib izohi bilan daftaringizga yozing.
2-topshiriq. O'z yo‘nalishingizga oid atamalarni topib, ularning qaysi sohaga oidligini ayting. Ko'p ma'noli so'zlardan farqini tushuntiring.