O'zbek tilida qo'shma gaplarning pragmatik tahlili Annotatsiya

O'zbek tilida qo'shma gaplarning pragmatik tahlili

Annotatsiya:Ushbu maqolada pragmatik tahlil haqida va qo'shma gaplarni pragmatik tahlil qilish haqida so'z boradi.Qo'shma gaplarni sintaksis tahlil qilish davomida pragmatik jihatdan tahlil qilish alohida ahamiyat kasb etadi.Lisoniy tahlilni pragmatikadan boshlamoq zarur. Pragmatika muhim ahamiyatgaega bo'lib, uning lug'aviy ma'nosi yunoncha pragmar soʻzidan tarjima qilinganda ish, harakat ma'nolarini bildiradi.
Kalit so'zlar: pragmatik, qo'shma gaplar, sintaksis,Sokrat,grammatika,tilshunoslik.
Qo‘shma gapning grammatik tabiati haqida bir qancha talqinlar mavjud. A.M.Peshkovskiy va A.A.Shahmatovlarning fikricha, “murakkab gap” atamasi qabul qilinishi mumkin emas, chunki “bir gapda bir nechta gaplarni chaqirib, chalkashlik hosil qiladi” [Peshkovskiy: 455]. Shuning uchun A.M.Peshkovskiy uni “murakkab butun” atamasi bilan almashtirishni taklif qildi. A.A.Shahmatov «Gaplar birikmasi» atamasini taklif qildi.Murakkab gapning tabiatiga nisbatan boshqacha fikrni V.A.Bogoroditskiy ifodalab, “har qanday murakkab gapda uning qismlari bir yaxlit yaxlit yaxlitlikni tashkil qiladi, shuning uchun alohida olinganda ular bir xil to‘liq ma’noga ega bo‘lolmaydi yoki hatto bir xil bo‘la olmaydi. Bu mutlaqo mumkin emas, chunki so'zning morfologik qismlari faqat so'zning o'zida mavjud, lekin undan alohida emas".V.A.Bogoroditskiy g'oyasi N.S.Pospelov asarlarida ishlab chiqilgan.Chex grammatikasi murakkab jumlaning grammatik tabiatini eng chuqur va to'g'ri tavsifladi, unga ko'ra murakkab jumla qurilmaning ikki tomoniga ega bo'lgan ikki o'lchovli birlikdir: bir tomondan, rasmiy grammatik, ikkinchi tomondan, funktsional. Bu murakkab jumlaning tarkibiy qismlari (qismlari) va butun murakkab jumlaning grammatik tabiatini boshqacha tarzda aniqlash imkonini berdi.Murakkab gapning tarkibiy va grammatik xususiyatlariga ko'ra (yaratish sxemasi, predikativlik) tarkibiy qismlari (bo'laklar, predikativ birliklar) sodda gaplardir. Biroq, funksional jihatdan murakkab gapning qismlari mustaqil sodda gapga xos kommunikativ va semantik to'liqlikka ega bo'lmagani uchun gap emas. Faqatgina murakkab jumlada kommunikativ-semantik to'liqlik mavjud bo'lib, u oddiy gap kabi o'ziga xos bir xil intonatsiya va so'z tartibi bilan bitta kommunikativ birlikni tashkil qiladi. Demak, funksional nuqtai nazardan, faqat murakkab jumla gap, uning tarkibiy qismlari esa faqat gapning "bo'laklari".Bu g'oya V.A. Beloshapkovaning asarlarida ishlab chiqilgan [qarang. Beloshapkova 1967:8-24; Zamonaviy rus tili, 1989.Murakkab jumla binomial (ikki PUdan iborat) va ko'phadli (uch yoki undan ortiq PUdan iborat) bo'lishi mumkin. Murakkab ikki qismli jumlaning qismlari o'rtasidagi bog'lanish ittifoqdosh (muvofiqlashtiruvchi yoki bo'ysunuvchi) va birlashmagan bo'lishi mumkin.Hozirgi davrda respublikamizda ta'lim sohasida ko'plab islohotlar amalga oshirilmoqda. Buning yaqqol misoli sifatida Prezidentimiz Sh.M Mirziyoyev tomonidan qabul qilinayotgan bir qator farmonlar shular jumlasidandir. Jumladan, Prezidentimiz: "Har bir oliy ta'lim muassasasi tomonidan xorijdagi yetakchi turdosh oliy ta'lim muassasalari bilan istiqbolli hamkorlik aloqalarini yaqindan yo'lga qo'yish, o'quv jarayoniga xalqaro ta'lim standartlarigaasoslangan eng zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta'lim dasturlari va o'quv metodik materiallarni keng joriy etish, ilmiy pedagogik faoliyatga yuqori malakali chet el o'qituvchilari va olimlarini jalb etish lozim” deb ta'kidlagan (4). Shungaasoslanib hozirgi davrda ta'lim va tilshunoslik sohasida o'z yechimini topishini kutayotgan masalalar ustida izlanishlar olib borilishi qo'llab-quvvatlanmoqda. Birinchi L.A. Karimov ham ta'kidlaganlaridek, fanni ulkan bir daraxt deb tasavvur qilsak, ilmiy tadqiqotlar uning ildizini tashkil qiladi [1].
Shunga asoslangan holda, bugungi kunda pragmatikasohasining til sathidagi ahamiyati tilning mohiyatini belgilaydigan tejamlilik tamoyillari bilan belgilanadi. Ma'lumki, pragmatika dastlab falsafa fani tarkibida, so'ng mantiq ilmida keyinchalik esa tilshunoslik sohasiga ko'chgan va shu sohalar tarkibida o'rganilgan va hozirgacha o'rganilib kelinayotgan soha sanaladi.
Ilmiy tafakkur taraqqiyoti har qanday fan sohasidagi nazariy qarashlar oʻzgarishiga, tadqiqotning yangi metodlari yaratilishiga va ushbu metodlar tadbiqida yangi nazariy g'oyalarga tayanish asosida tamoman o'zgaamaliy natijalargaerilishilishiga sabab bo'ladi. Ilmiy jarayondagi bunday o'zgarishlarga ko'pincha tadrijiy yo'sinda, empirik materialning bosqichma-bosqich tahlili, nazariy xulosalarning uzliksiz tadqiqot jarayonida shakllanishi va tizimli joriy qilinishi natijasida yuzaga keladi. Shuning bilan bir qatorda, fan rivojining ma'lum davralarida keskin burilish bosqichlari, "inqilobiy sakrash" holatlari yuzaga kelishi ham e'tirof etilgan. Ijtimoiy hayotdagi revolutsion oʻzgarishlar, mashhur rus olimi L. Gumilyovning ta'biri bilan aytganda, passionar taraqqiyot holatlari ilmiy hayot uchun ham yot amas. Tortishish qonuniyatining kashf etilishi, nisbiylik nazariyasining yaratilishi kabilar aniq fanlar sohasida qanday keskin burilishlarga sabab bo'lganligi barchamizga ma'lum. Gumanitar fan sanalmish tilshunoslikda ham bunday inqilobiy o'zgarishlar bo'larmikan? Fikrimcha, tilshunoslikdagi o'zgarishlar boshqa sohalardagidan anchagina farq qiladi. So'zsiz, lisoniy tizim uchun ham dialektik taraqqiyot xosdir, ammo uning tarqqiyot bosqichlari sakrashdan ko'ra tadrijiy rivojlanishni afzal ko'radi.Til tizimi tarqiyotining boshlang'ich nuqtasi pragmatikadan boshlanadi deyish mumkin. Bu bir xilda filogenetik va ontogenetik jihatdan ham asosli da'vodir. Zero, lison dastlabki o'rinda so'zlovchining shaxsiy istagi, foydasi uchun xizmat qiladi.Lisonning nutq ijodkori bilan bog'liq tomonlarini o'rganish muhimdir. Zero, "biror bir tilda so'zlash oddiygina ushbu tildagi gaplarni tuzishdan iborat bo'lib qolmasdan, balki shu yo'sinda ma'lum turdagi ijtimoiy faoliy ijrosidir" [2]. Tjtimoiy tajribaning keng qamrovliligi tufayli, muloqot vaziyatlari o'zgarib turadi hamda boshlang'ich holatda oddiy tuzilishda bo'lgan pragmatik struktura o'rgarib, murakkablashib boradi. Bu esa, o'z navbatida, pragmatikaning to'xtovsiz semantik qobig'i kengayib borishiga olib keladi. Demak, lisoniy tahlilni pragmatikadan boshlamoq zarur. Pragmatika muhim ahamiyatgaega bo'lib, uning lug'aviy ma'nosi yunoncha pragmar soʻzidan tarjima qilinganda ish, harakat ma'nolarini bildiradi. «Pragmatike termini 30 yillarning oxirida Ch. U. Morris tomonidan semiotikaning bir boʻlimi sifatida kiritilgan. Ch. Moris semiotikani uchga bo'lgan:
1. Semantika- belgilarning obyektga bo'lgan munosabatini o'rganadi:
2. Sintaksis-belgilararo munosabat;
3. Pragmatika-so'zlovchi til belgilariga munosabatini tadqiq qiluvchi bo'lim.
Dastlabki izohlarda ushbu uch soha yonma-yon joy olgan bo'lsa-da, Morris keyinchalik pragmatika tushunchasini qolgan ikki soha - sintaksis va semantikaga nisbatan ancha keng ekanligini qayd etadi. Ba'zi manbalardaesa pragmatika falsafiy tushuncha sifatida fanga kirib kelganligi aytib o'tiladi Jumladan, Pragmatikaaslida falsafiy tushuncha bo'lib, u Sokratdan oldingi davrlarda ham qo'llanishda bo'lgan va keyinchalik uni J. Lokk. E.Kant kabi faylasuflar Aristoteldan o'zlashtirganlar. Shu tariqa falsafada pragmatizm oqimi yuzaga kelgan. Bu oqimning asosiy taraqqiyot davri XIX-XX asrlardir. Ayniqsa, XX asrning 20-30 yillarida pragmatizm g'oyalarining keng targ'ibi aniq sezila boshladi. Amerika va Yevropada bu targ'ibotning keng yoyilishida Ch.Pirs, R.Kamap, Ch. Morris, L. Vitgensteyn kabilarning xizmatlarini alohida qayd etmoq kerak.(3). Ch.S.Pirs g'oyalari bilan kuchaytirilgan pragmatikaning tilshunoslik tadqiqoti doirasi sifatidnajralib chiqishi va shakllanishi 60-yillarning oxiri va 70-yillarning boshlarida J.Ostin, J.R.Syorl, P.F.Stroson va boshqalarning nutq hodisalari mantiqiy-falsafiy nazariyasi ta'siri ostida boshlangan. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Amerikada hukmron bo'lgan falsafiy pragmatizm yo'nalishining asoschilaridan biri Chart Sanders Pins (1839-1914) edi. Ushbu falsafiy tizimning asosiy g'oyasi semiotik belgining (shu jumladan, lisoniy belgining ham ma'no-mazmunini ushbu belgi vositasida bajarilayotgan harakatning samarasi, natijalari, muvaffaqiyati bilan bog'liq holda o'rganishdir. Bu tamoyil muallifi Ch.Pirs birinchilardan bo'lib, belgi nazariyasi doirasida kommunikativ faoliyat subyekti omilini inobatga olish lozimligini uqtiradi. Ch.Pirsning talqinicha, belgining munosabat maydoni uch yo'nalishdan iborat:
1) belgi, aniqrog'i - reprezentamen, biror narsaning o'rnini almashtiruvchi moddiy ko'rinishgaega bo'lgan vosita
2) idrok etuvchining ongidan o'rin olgan va belgining tavsifini beruvchi vosita interpretanta:
3) belgidsaks topayotgan obyekt.[4]
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak,tilshunosligimizda hatto «qo„shma gap» terminining nomlanishi maqsadga muvofiq emasligi ilgari srilmoqda. Teng qismli murakkab qurilmalarning an'naviy tilshunoslikda bog'langan va bog'lovchisiz qo'shma gaplar tarzida o'rganilishida terminologik nomutanosiblik mavjud. Bunda til birliklarining iyerarxik munosabati qonuniyatlari meyoriga amal qilinmagan.


Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.Mahmudov N., Nurmonov A. O'zbek tilining nazariy grammatikasi. - Toshkent: O'qituvchi, 1995. - 230 b.
2.Nazarov K., Ubayeva F., Narimonova M., Sayfullayeva R. Qo'shma gap komponentlarini sistemali o'rganish masalasiga doir // Hozirgi o'zbek adabiy tilining taraqqiyot yo'nalishlari. - Toshkent. 1990. -B. 22-25.
3.Ne'matov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O„zbek tili struktural sintaksisi asoslari.-Toshkent: Universitet, 1999, 55-bet.
4.Nurmonov A. Gap haqidagi sintaktik nazariyalar. - Toshkent. 1988. - 99 b.