|
Gapning modal kengaytiruvchilari
Gap markazi. Kengaytiruvchilar. Gap kesimini shakllantiruvchi vosita kesimlik
kategoriyasi bo‘lganligi sababli o‘zbek nutqidagi gapning tarkibiy qismini shu gap tarkibiga kiruvchi so‘zning va kesimlik kategoriyasi shaklining valentligi belgilaydi. Demak, nutqiy gaplardagi ikki hodisani farqlash lozim:
1) gap markazini tashkil etuvchi so‘zdagi kesimlik kategoriyasi shakllariga
bog‘lanuvchi so‘z;
2) gapda ishtirok etayotgan ma’lum bir so‘zning ma’noviy valentligini
to‘ldirayotgan so‘z.
Bulardan birinchisi gap kengaytiruvchisi bo‘lsa, ikkinchisi – so‘z kengaytiruvchisi.
Gap kengaytiruvchisi. Gap kengaytiruvchisi gap tarkibida ma’lum bir bo‘lak
vazifasida kelayotgan so‘zlarning lug‘aviy ma’nosiga emas, balki gapning kesimini
shakllantirgan morfologik vositaga bog‘lanadi. Masalan, Biz bu kitobni kecha o‘qidik gapini olaylik. Bu gapda ega (biz), aniqlovchi (bu), hol (kecha) va kesim (o‘qidik ) ishtirok etgan. Gap markazi o‘qidikni lug‘aviy ma’noni anglatuvchi [W] va kesimlik qo‘shimchalari [Pm]ga ajratamiz: o‘qi [W] – dik[Pm]. Gapdagi biz (ega) kesimlik kategoriyasi shaklining (- k) qismiga, kecha (hol) esa (-di) qismiga bog‘langan. Kitobni so‘zi (to‘ldiruvchi) kesimning lug‘aviy ma’no anglatuvchi qismiga, bu (aniqlovchi) esa kitobni so‘ziga bog‘lanmoqda. Buni chizmada quyidagicha tasvirlash mumkin Gapda ishtirok etayotgan atov birliklarining ma'nosi
so'zlovchi uchun yetarli darajada ochilmagan bo'lishi mumkin.
Shunda uIarning ma'nolarini muayyanlashtirish maqsadida aIohida,
ta'kid ohangiga ega bo'lgan atov birlikIari nutqqa kiritiladi.
Quyidagi gaplarga e'tibor bering: 1. Shavkat she'r 0 'qidi. 2. Yurtim
- Nurota. 3. Uning ka/olati kerak bo'ladi. 4. Soy buyida uzoq turdi.
5. Seni sog'indim. Tinglovchi uchun ushbu gapIardagi ma'lum bir
so'zlar ma'nolari izohlarsiz noaniq bo'lishi mumkin. Buni e'tiborga
olgan holda so'zlovchi ularni muayyanIashtiruvchi so'zlar bilan
qo'llaydi: 1. Shavkat, shoir, she'r o'qidi. 2. Yurtim - Nurota, tog'lar
orasi. 3. Uning, Ikrom Imomzodaning, ka/olati kerak ba'ladi. 4. Say
bo 'yida, qo'sh yong'oqning tagida, uzoq turdi. 5. Seni, va va’fodorimni,
sog'indim. Birinchi gapda ega (Shavkat)ning ma'nosini shair so'zi,
ikkinchi gapda kesim (Nurota)ning ma'nosini tog'lar orasi, uchinchi
gapda aniqlovchi (uning)ning ma'nosini Ikram Imomzodaning
so'zshakli, to'rtinchi gapda hol (soy bo'yida) ning ma'nosini qo'sh
yong'oqning tagida so'zshakli, beshinchi gapda to'ldiruvchi (seni)
ning ma'nosini vafodorimni so'zshakli izohlagan, to'ldirgan,
muayyanlashtirgan. Bu so'zlar o'zi izohlayotgan so'zlar bilan bir
hokim so'zga tobelanadi. Undan faqat nisbatan tor ma'noga egaligi
va ta'kid ohangi bilan ajralib turadi. Bunday atov birliklari gapning
ajratilgan kengaytiruvchisi deyiladi. Gapning so'z kengaytiruvchisi
ham, gap kengaytiruvchisi ham ajratilishi mumkin. Yuqoridagi
birinchi va ikkinchi gaplarda gap kengaytiruvchisi, 3-, 4-, 5-
gaplarda esa so'z kengaytiruvchisi ajratilgan. Shu boisdan ajratilgan
kengaytiruvchilani:
Ajratilgan gap kengaytiruvchilari.
Ajratilgan so’z kengaytiruvchilari ko’rinishida ikkiga bo’lib o’rganish mumkin..
Gap ajratilgan kengaytiruvchilari bilan ajratilgan bo‘laklar muqobil atamalar emas. Chunki ajratilgan bo'laklar deganda, gap konstruktiv bo'laklarining ajratilishi tushuniladi. Ajratilgan kengaytiruvchilar atamasi esa bo'lak mavqeiga ega bo'lmagan atov birliklarini ham o'z ichiga qamrab oladi. Masalan, Men seni,
vafodorimni, sog'inganimni ayta olmayman gapida vafodorimni
so'zshakli ajratilgan kengaytiruvchi, lekin gap bo'lagi emas.
Ajratilgan kengaytiruvchining gap struktur sxemasiga
munosabati ular izohlayotgan atov birliklariniki kabi. Ajratilgan
kengaytiruvchi ajralmish (muayyanlashtirilayotgan) atov birliklarining «soyasi» bo'lganligi bois, ular bilan bir butun holda bevosita
yoki bilvosita gap struktur qolipiga daxldor bo'ladi. Kirish kengaytiruvchilar. Ma'lum bo'ladiki, gap (Pm)i tarkibida
mayl/modallik ma'nosi ham mavjud. Modallik gap kesimini
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Tilshunoslikda
modallikning o'zigina gapni tashkil etadi degan qarash ham
mavjud. Chunki gap (Pm)ida mavjud va xilma-xil vosita bilan
ifodalangan taxmin, gumon, shubha, ishonch, qat'iylik, shart, istak,
tilak, buyruq, imkoniyat, zaruriyat, majburiylik kabi ma'no
ifodalangan har qanday hukm, fikrda ustuvor qiymati bilan ajralib
turadi. Shu boisdan gap tarkibida gap bo'laklari bilan grammatik
aloqaga kirishmagan, so'z birikmasi hosil qilmagan bo'lsa-da, (Pm)
dagi mazkur ma'noga bevosita daxldor bo'lgan subyektiv modallik
munosabatini ifodalaydigan atov birliklari ko'plab uchraydi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
