Ozbek tili

Otlarda kelishik kategoriyasi 

Ot  yoki  otlashgan  so‘zning  boshqa  bir  so‘zga  tobeligini  ifodalaydigan  grammatik 

shakllar  sistemasi  kelishik  kategoriyasi  deyiladi.  Otlarning  kelishik  qo‘shimchalarini  olib 

o‘zgarishi  turlanish  deyiladi,  kelishik  qo‘shimchalari  esa  turlovchi  qo‘shimchalar 

hisoblanadi.  O‘zbek  tilida  6  ta  kelishik  mavjud  bo‘lib,  ularning  nomi,  qo‘shimchalari  va 

so‘roqlari quyidagi jadvalda berilgan: 

№

 

 

Kelishiklar      

nomi 

Qo‘shimchasi 

So‘roqlari 

Kelishik                 

shaklidagi 

otlar 

1. 

Bosh kelshik 

---- 

kim? 

nima? 

qaer? 

Oybek, kitob, 

xayol, 

universitet 

2. 

Qaratqich kelishigi 

--ning 

kimning? 

nimaning? 

qaerning? 

Oybekning, 

kitobning, 

xayolning,                                      

universitetning 

3. 

Tushum yelishigi       

kelishigi 

--ni 

kimni? 

nimani?         

nimani? 

qaerni? 

Oybekni, 

kitobni, 

xayolni, 

universitetni 

4. 

Jo‘nalish kelishigi 

--ga (-ka, -qa) 

kimga? 

nimaga?          

nimani? 

qaerga? 

Oybekka, 

kitobga, 

xayolga, 

universitetga 

5. 

O‘rin-payt 

kelishigi 

--da 

kimda? 

nimada?          

nimada? 

qaerda? 

Oybekda, 

kitobda, 

xayolda, 

universitetda 

6. 

Chiqish kelishigi 

--dan 

kimdan? 

nimadan? 

qaerdan? 

Oybekdan, 

kitobdan, 

xayoldan, 

universitetdan 

 

Otning  sintaktik  vazifasi  uning  qaysi  kelishik  qo‘shimchasini  olib  kelishiga  qarab 

belgilanadi.  Masalan,  bosh  kelishikdagi  so‘z  gapda  ega,  kesim,  undalma,  vazifasida, 

qaratqich kelishigidagi otlar qaratqichli aniqlovchi vazifasida keladi. 

                           Bosh  kelishik 

Bosh  kelishikdagi  so‘z  kim?  nima?  qaer?  so‘roqlaridan  biriga  javob  bo‘ladi.  Bu 

kelishikni  ifodalaydigan  maxsus  qo‘shimcha  yo‘q.  Bosh  kelishik  shaklidagi  ot  gapda  ega, 

kesim, izohlovchi, sifatlovchi, undalma va atov gap vazifasida keladi.  

                       Qaratqich kelishigi 

Biror  predmetning  shu  kelishikdagi  otdan  anglashilgan  predmetga  qarashliligini 

anglatadi. Qaratqich kelishigining morfologik ko‘rsatkichi –ning bo‘lib, she’riyatda  -n yoki 

–im shaklida ham qo‘llanadi: Birovning ko‘nglini chog‘ qilishning eng yaxshi usuli – uning 

so‘zlariga  quloq  tutish  (J.Louell).    Bu  quyosh  o‘lkasin  otashin  sasi,  O‘zbek  diyorining 

saratoni  bu  (A.Oripov).  Yerda  qolgan,  o,  tanim  manim,  O‘zbekiston,  Vatanim  manim! 

(A.Oripov) 

---

11 

 

Jonli  nutqda  esa  tushum  kelishigi  qo‘shimchasiga  omonim  bo‘lib  keladi:  --  Siz 

kimni  zurriyotini  bozorga  olib  chiqqanligingizni  bilyapsizmi?    Kimsan,  Mirzaboyni 

zurriyoti!  (T. Murod) 

 Bunday holatni –n shaklida ham kuzatish mumkin: 

 

Har bolam ufurgan nafasin atri  

 

She’rimning eng yetuk, eng yaxshi satri  ( G‘.G‘ulom) 

Umid uzgil, deding, oshiq, muhabbat rishtasin uzgum, 

Uzurman, deb azob etding, azobing ichra men borman  (A.Oripov) 

Qaratqich  kelishigi  qo‘shimchasi  men,  sen  olmoshlariga  –ing  shaklida  qo‘shiladi: 

men+ing, sen+ing. 

Qaratqich  kelishigi  qo‘llanishiga  ko‘ra  belgili  yoki  belgisiz  bo‘ladi.  Belgili