O`zbek tili va adabiyotini o`qitish metodikasi

Ko‘rgazmalilikning turlari va umumiy mohiyati

O‘quvchi-yoshlarning har tomonlama yetuk inson bo‘lib yetishishida ta’lim-tarbiya jarayonining, tarbiya muhitining, ta’lim vositalari va texnologiyalarining o‘rni beqiyos. Bugungi kun o‘qituvchisi dars jarayonida faqat darslikdan foydalanib qolmasdan, mashg‘ulot mazmunini boyitishga hissa qo‘shadigan ko‘plab vosita va omillardan foydalanishini ham hayotning o‘zi taqozo etmoqda. Dars mobaynida ta’lim oluvchilar diqqatini jamlab, harakatlarini faollashtirib bilim berish – murakkab jarayon. O‘qituvchi darsda xilma-xil o‘qitish metodlaridan o‘rinli va samarali foydalana olsa, bu jarayon osonlashadi, darsning samaradorligi oshadi, ta’lim oluvchilarning mavzularni idrok etishi yuqori darajaga ko‘tariladi.

O‘qituvchining o‘quvchilarni zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirishi va ta’lim oluvchilar tomonidan ularni o‘zlashtirish usullari turli-tuman o‘qitish metodlariga tayanadi. Har bir pedagog tomonidan ta’lim va tarbiyaning maqsad hamda vazifalari hal qilinar ekan, shu jarayonda o‘qituvchi ta’lim oluvchilarni nimaga va qanday qilib o‘rgatishni, beriladigan bilimlarni ongli ravishda va to‘liq o‘zlashtirishlariga, amaliy malaka va ko‘nikmalar hosil qilishga qanday yo‘llar va usullar bilan erishishni juda yaxshi bilishi kerak.

“O‘qitish metodlari – o‘qitish vazifalarini hal etishga qaratilgan o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyat usullaridir”¹¹³.

Ta’lim jarayonida metodlar tanlash quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi:

• 
  darsning maqsadi va mazmuniga;
  
• 
  o‘quv fanlarining o‘ziga xos xususiyatlariga;
  
• 
  ta’lim oluvchilarning yoshi va tayyorgarligiga;
  
• 
  o‘qituvchining shaxsiy sifatlari va boshqalarga.
  

Bugungi kunda barcha ta’lim muassasalari amaliyotida keng qo‘llanilib kelinayotgan amaldagi o‘qitish metodlarini asosan uch guruhga bo‘lib ko‘rsatish mumkin:

1. O‘quv materialini og‘zaki bayon qilish metodlari (suhbat, hikoya, tushuntirish, ma’ruza, darslik va turli badiiy adabiyotlar bilan ishlash kabilar).

2. Ko‘rsatish va kuzatish metodlari (namoyish qilish, ya’ni ko‘rsatish, illyustratsiya, ekskursiya kabilar).

3. Amaliy mashg‘ulotlar metodlari (laboratoriya ishi, amaliy ishlar, mashq kabilar).

Hozirgi kunda ushbu metodlar orasida ta’lim beruvchilar va ta’lim oluvchilar uchun eng qulay, samarali bo‘lgan metod ko‘rsatish va kuzatish metodlaridir. Ushbu metodlar haqida pedagogika tarixida turli xil fikrlar va qarashlar mavjud.

Qomusiy allomalarimizdan Muhammad al-Xorazmiy ham ko‘rgazmali-tajriba metodi, bilim berishning turli vositalari, savol-javob, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish metodi, bilimlarni sinash metodlaridan keng foydalangan.

Abu Nasr Forobiy ham o‘qitish metodlarining tasnifini ishlab chiqqan. Ularni amaliy va nazariy metodlarga ajratgan. Olim o‘qitishning tajriba-ko‘rsatmali, induktiv va deduktiv, amaliy metodlariga alohida e’tibor bergan. Barcha metodlarni o‘quvchining hayotiy tajribasiga, mantiqiy tafakkuriga tayangan holda birlashtirgan¹¹⁴.

Abu Rayhon Beruniy fikricha, o‘qitish izchil, ko‘rsatmali, maqsadga muvofiq bo‘lishi va ma’lum tizimda olib borilishi lozim. Binobarin, ko‘rsatmalilik ta’limning tushunarliroq, muayyanroq va qiziqarliroq bo‘lishini ta’minlaydi, tafakkurni rivojlantiradi¹¹⁵, – deganlar. Shuningdek, o‘quvchiga bilim berishda yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko‘rgazmali bayon etishga e’tibor berish kerakligini uqtiradi.

Yan Amos Komenskiy ko‘rgazmalilik metodini nazariy jihatdan isbotlab, uning mohiyatini aniq bayon qilib bergan. U ko‘rgazmalilikni o‘qitishning “oltin qoidasi” deb ataydi. Komenskiy bu metodda: a) bolaga real narsalarni ko‘rsatish; b) dunyoni rasmlar orqali tushuntirish; d) narsalarning modelini ko‘rsatish; e) o‘qituvchining so‘zi o‘rganilayotgan materialni chuqur bilishga va esda uzoq vaqt saqlanishiga olib keladi¹¹⁶, – deb hisoblaydi. Darhaqiqat, ular vositasida ta’lim oluvchilarga to‘liq bilim berish imkoni mavjuddir.

I.G.Pestalotsi bolalarning aqliy kamolotini o‘stiruvchi didaktik qoidalarni olg‘a suradi:

1. 
   Ta’limning tabiat bilan uyg‘unligi.
   
2. 
   Oddiydan murakkabga yo‘naltirish.
   
3. 
   Bolaning kuch va qobiliyatiga moslashtirish.
   
4. 
   Ko‘rgazmalilik.
   

U bunday didaktik qoidalardan ta’lim tizimining barcha jarayonlarida keng foydalanishni nazarda tutdi. “Bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish, – degan edi Pestalotsi, – o‘qituvchiga bog‘liqdir. O‘qituvchi dastlab bolalarni sevishi, ular uchun otalik yoki o‘zbek lik vazifasini bajarishi, har bir darsni ko‘rsatmalilik asosida o‘tishi lozim¹¹⁷.

Mashhur rus pedagogi K.D.Ushinskiy ham darsda ko‘rgazmalilik tamoyiliga katta ahamiyat berib, psixologik nuqtayi nazardan ko‘rgazmali ta’limning mohiyatini yoritib berdi. Ushinskiy o‘qitish jarayonida ko‘rgazmali ta’limga munosib o‘rin berdi: u ko‘rgazmali ta’lim o‘quvchilarning rivojlanishini ta’min etadigan shartlardan biridir¹¹⁸, – deb bildi.

Xalq pedagogikasida ham ko‘rgazmalilik ustuvor maqsadga qaratilganligini kuzatish mumkin: Ko‘rish bilan eshitish qachon teng bo‘libdi? Ming marta eshitgandan ko‘ra bir marta ko‘rgan yaxshi. Ko‘ra-ko‘ra ko‘zchil bo‘lasan, so‘zlay-so‘zlay so‘zchil bo‘lasan. Ko‘rgan boshqa, eshitgan boshqa. Bilgandan bilmaganing ko‘p, ko‘rgandan – ko‘rmaganing. Ko‘p ko‘rgan, ko‘p bilar. Quloq so‘z uchun, olam ko‘z uchun. Ko‘rgan ko‘p bilar, ko‘rmagan – oz…

Bu kabi maqollarni biz xalq pedagogikasida ko‘plab uchratishimiz mumkin. Ularning barchasida olamdagi narsalarni ko‘rish orqali idrok qilish samarali ekanligi ifodalangan.

Xitoy faylasufi Konfutsiy bu fikrni yanayam yaqqolroq ifodalab shunday deydi: “Eshitganimni esdan chiqaraman, ko‘rganimni eslab qolaman, o‘zim bajarsam tushunib yetaman”.

Yuqorida keltirilgan fikrlar asosida ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi omillardan biri ko‘rgazmalilik ekanligini anglash qiyin emas. Dars jarayonida o‘qish, yozish, ko‘rish, eshitish, fikrlash, so‘zlash kabi amallardan mutanosib tarzda foydalanish nazarda tutilar ekan, ushbu amallar ichida ko‘rish alohida ahamiyatga ega. Zero, ming marta eshitgandan bir marta ko‘rish afzal degan maqolga rioya qilinsa, har bir darsning ko‘rgazmalilik asosida tashkil etilishi davr taqozosi bo‘lib qoladi. Shuningdek, ta’limda ko‘rgazmalilikdan keng qamrovda foydalanish – o‘tiladigan mavzuni mazmunli va ta’sirchan ifodalash, egallangan bilimlarni takrorlash va mustahkamlash bo‘yicha ham o‘qituvchiga katta yordam berishi bilan farqlanadi. Ko‘rgazmalilik olamni idrok etishni osonlashtiradi va nazariy bilimlarni hayot, amaliyot bilan bog‘lash imkonini beradi. “Boshlang‘ish sinflarda ko‘rgazmalilik o‘yinchoqlar, rasmlar, narsa-buyumlarni bevosita kuzatish, ushlab ko‘rish, ularning mazmun-mohiyatini chuqurroq anglashga xizmat qilsa, ko‘rilganlarni og‘zaki ifodalash ehtiyoji esa o‘quvchida ichki, mustaqil mushohada ko‘nikmasini rivojlantirishga, ularda birlamchi nutqiy malakalarning hosil bo‘lishiga yordam beradi. Yuqori sinflarda, xususan, akademik litsey va kasb-kunar kollejlarida ko‘rgazmalilikni yanada kengroq qamrovda tashkil etish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Turli timsoliy belgilar, rangli jadvallar, lingafon, magnitofon, diktofon, radio va televideniye ko‘rsatuvlari, kompyuter texnologiyasining so‘nggi yutuqlari asosida tayyorlangan ko‘rgazmali qurollardan unumli va samarali foydalanish talabaning ijodiy va nutqiy barkamolligini ta’minlash, ma’naviy dunyoqarashini kengaytirishga shart-sharoitlar yaratadi”¹¹⁹.

“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “ko‘rgazma”, “ko‘rgazmali” so‘zlariga quyidagicha ta’rif berilgan: