O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti “Himoyaga tavsiya etilsin”

do‘mboq bolani
!”-deb uning ikki lunjidan qisib ushladi
(Y. 
Shashmarov). Keyinchalik birikmaning bir komponenti qisqarib, butun ma’no 
do‘mboq
komponentida saqlanib qolgan: 
Qo‘zichog‘im, sho‘x 
do‘mbog‘im
, 
sevikli o‘g‘lim
(Qoshiq). 
Do‘mboq
so‘zining asl va ko‘chma ma’nolari ifoda 
etgan obyektlar – o‘zaro o‘xshash.
Shuningdek, 
bolalamoq, ilmoq, yomon
so‘zlari ham quyidagi misollarda 
kelgan ko‘chma ma’nolariga lingvistik asosli metafora natijasida ega bo‘lgan: 
Bilishmaydiki, pul 
bolalab
turadi
(Oybek). 
Binoiy so‘zni 
ilib
ketdi
(Oybek). 
Yomon 
yo‘ldoshdan tayoq yaxshi 
(maqol). 
Demak, lingvistik asosli metafora nolingvistik asosli metaforadan 
obyektlar o‘rtasidagi o‘xshashlikning til fakti bo‘lgan so‘zda grammatik 
jarayonlar natijasida aks etishi ekanligi bilan farqlanadi. 
Xullas, lingvistik metaforalar, ularning sodir bo‘lish jarayoniga ko‘ra, asos 
bo‘lgan obyektlarning o‘zaro o‘xshatilish holatiga ko‘ra va ekspressiv-stilistik 
bo‘yoq bera olishiga ko‘ra tasnif qilinadi. 
G. K. Qobuljonova metaforani bir necha xil belgisiga ko‘ra, bir necha xil 
bosqichda tasniflaydi
16
. 
XX asrga kelib, ayniqsa, keyingi paytlarda kognitiv tilshunoslikning 
shakllanishi bilan metaforaga qarash butunlay o‘zgardi, uning ko‘lami kengaydi. 
Agar an’anaviy tushunishda “metafora” termini ostida bir so‘zning boshqasi 
bilan almashtirilishi nazarda tutilgan bo‘lsa, bugun aksariyat tadqiqotchilar 
metafora tom ma’noda fundamental bilish faolyatining namoyon bo‘lishi 
ekanligini e’tirof etadilar. Metafora mohiyatidagi ikkiyoqlamalikka ko‘ra bu 
hodisaning ikki asosiy turi farqlanadi: lisoniy metafora va poetik(badiiy) 
metafora
17
. 
16
Қобулжонова Г. К. Метафоранинг системавий-лингвистик талқини // Филология фанлари номзоди 
даражасини олиш учун тайёрланган диссертатсия. –Тошкент, 2000. –Б. 42-50. 
17
Mahmudov N., Odilov Y. So‘z ma’no taraqqiyotida ziddiyat. –Toshkent: Akademnashr, 2014. –B. 9.

---

14 
N.Mahmudov fikriga ko‘ra, metafora go‘yo nominativ maqsad bilan 
denotatni ifodalash uchun yaratiladi, keyin muayyan konnotativ ma’noni 
ifodalash uchun jalb qilinadi, ya’ni oldin lisoniy metafora yuzaga keladi, badiiy 
metafora esa undan keyin yuzaga kelishini ta’kidlaydi. Shuningek, badiiy 
metaforalar lisoniy metaforalarsiz ham maydonga kelishi, keyinchalik lisoniy 
metafora maqomini olishi ham mumkin deb hisoblaydi va ko‘pchilik 
tadqiqotchilar keyingi holatni asosiy deb sanashini aytib o‘tadi. 
Demak, ko‘chma ma’no turlarini o‘rganishda prof. M.Mirtojiyev va 
I.Shukurov, Z.Tohirov, D.Xo‘jayeva; shuningdek, prof. Sh.Rahmatullayev va 
R.Yunusovlarning xizmatlari alohida o‘rin egallaydi. Metaforani tasniflashda 
o‘zbek tilshunoslari o‘z qarashlaridan kelib chiqib yondoshganlar. Ko‘rinib 
turganiday, metafora ko‘p qirrali va benihoya murakkab hodisa bo‘lganligi 
uchun ham uning talqinlarida farqli jihatlar ancha – muncha.