o’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “O’zbek tilida leksik okkazionalizmlar”

 ─
ichki 
dunyo sirlarini aks ettiruvchi so’zlar bo’lsa, 
naqsh
 
esa mana shu tushunchalarning 
ajib shakllarda ifoda etilishidir. 
SHe’riston
─ she’rlar jamlangan bir xayoliy o’lkani tasavvurimizda 
jonlantirar ekan, o’zbek tilining so’z yasalish qolipida mavjud bo’lgan 
-
iston
affiksining adabiy me’yorga mos bo’lmagan so’z yasashda ishtirok etishi 
ekspressivlikni vujudga keltiradi va shu orqali estetik funktsiya bajaradi.
Mana bu misolda ham okkazionalizmlarning estetik vazifasi o’zgacha 
jihatdan ifodalanadi: 
Ko’z oldida fazoli manzaralar Bo’yoqlarga to’lgan 
1
Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика. ─ М. – Л. 1931. ─ С .25-26.

---

xayolxonasi
, Lojuvard ko’k, zumrad chaman daralar Ko’k telpakli ko’kimtil tog’ 
siynasi.
(M.SHayxzoda) 
SHe’rdagi qaysi 
misra 
okkazionalizm 
emas? 
fazoli 
manzaralar
, 
bo’yoqlarga to’lgan xayolxonasi
faqat bir marta ishlatilayotganligi, 
g’ayritabiiyligi bilan inson hissiyotiga ta’sir etadi. Bu o’rinda mavjud til 
birikmalari nutqda o’zgacha birikmalar hosil qilib, til bilan nutq orasidagi 
munosabatda zidlik namoyon bo’lmoqda va bu zidlik estetik qimmat kasb 
etmoqda. 
Demak, til va nutq birikliklarining o’zaro zid munosabatda bo’lishi 
natijasida vujudga kelgan g’ayritabiiylik okkazionalizmlarni paydo qiladi, 
ya’ni til birliklari nutqda adabiy she’r o’lchovidan chetga chiqadi va kutilmagan 
nutqiy shakllar yaraladi. 
Bu nutqiy shakllar yuqorida sanalgan nominativ, xabar berish, baholash 
vazifalari bilan birga estetik vazifani ham bajaradi. SHuni alohida ta’kidlash 
lozimki, okkazionalizmlarning baholash vazifasi estetik vazifa bilan qay 
jihatdandir chatishib ketadi. Agar ijobiy ma’no ifodalaydigan okkazionalizmlar 
estetik kategoriyalardan biri ─ go’zallik bilan ma’no jihatdan aloqador bo’lsa, 
salbiy ma’no ifodalaydigan okkazionalizmlar esa xunuklik kategoriyasi bilan 
bog’liq bo’ladi. Go’zallik va xunuklik ma’nolari ifodalanib, inson ruhiyatiga ta’sir 
qilish, unda zavq-shavq, o’ychanlik, taajjub yoki nafrat tuyg’ularining vujudga 
kelishiga turtki berishi okkazionalizmlarning estetik vazifasidan kelib chiqadi. 
Okkazional so’z shunday birlikki, u kishini nafaqat aqliy bilimga, balki hissiy 
bilishga, ya’ni voqelikni estetik jihatdan qabul qilishga undaydi
1
.