o’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “O’zbek tilida leksik okkazionalizmlar”

okkazionalizm
 
va 
okkazional so’zlar
terminlarini ishlitishni ma’qul 
deb hisoblaymiz.
1.3. Neologizm va okkazionalizmlarning o’zaro munosabati 
 
Mavjud ilmiy adabiyotlarni o’rganish shuni ko’rsatdiki, okkazio- nalizm
paydo bo’lish xususiyati, neologizm ifodalaydigan tushunchasiga ko’ra ma’lum
ma’noda aloqadorlikka egadek tuyuladi. Lekin bu lisoniy hodisalar bir-biridan 
farq qiladi. Quyida ushbu masala haqida o’z fikri- mizni bildiramiz. 
Yangi so’z (neologizm) va okkazionalizmning o’zaro munosabati hamda
farqini quyidagi to’rt mezon asosida tahlil qilish mumkin: 
1. Muallifning (yaratuvchining) bor yoki yo’qligi. Bu mezon yangi so’zni 
ta’riflash uchun muhim emas. Yangi so’z – til fakti. Okkazional so’zlar esa nutq 
fakti hisoblanadi. Okkazional so’zlarning muhim belgilaridan biri uning biror 
muallifga taalluqliligidir. Bunday so’zlarning aksariyati xotirada qayta 
tiklanmaydi. Ular biror shaxs tomonidan birinchi bor yaratiladi. Albatta, og’zaki 
nutqda uchraydigan okkazional so’zlarning kimga taalluqli ekanligini bilish 
mumkin emas, bunga og’zaki nutqning qo’nimsiz, o’zgaruvchanligi halaqit beradi,
ammo yozma nutq okkazional so’zlarning yaratuvchisini topishni ancha 
yengillashtiradi. Bir so’z bilan aytganda, okkazional so’zlar printsipial ravishda 
aniq shaxsga – ana shu okkazional so’zning yaratuvchisiga taalluqlidir. Tilda esa 
uning har bir fakti, shu jumladan, yangi so’zlar ham faqat ijtimoiy jihatdangina, 

---

ya’ni mazkur til egalari bo’lgan barcha kishilar jamoasiga qarashli mutlaq egasiz 
birlik sifatida ahamiyatlidir. Tildagi barcha so’zlar singari, keyinchalik egasi 
unutilgach, yangi so’zlar umumlashtirilgan va ularning muayyan mualliflarga 
tegishli ekanligi esdan chiqarilgan. 
2. So’zning yangilik o’lchovi muhim, lekin barcha yangi so’zlar uchun 
absolyut va majburiy emas. Mazkur o’lchov hozirgi zamon yangi so’zlari,
so’zning yangiligi sezilib turadigan dolzarb (faol) yangi so’zlar uchungina 
majburiydir. Masalan,
tijoratchi, jamoa xo’jaligi, vazirlik
va shu kabilar 90 - 
yillarda qo’llana boshladi, hozirgi kunda ularning yangilik bo’yog’i yo’qoldi.