O‘zbek tili fonetikasi

Tayanch termin va iboralar. 
Fonologik  muhim  belgilar,  korrelyatia  belgi,differensial  belgi,  farqlash  va 
zidlash tushunchasi, distinktiv funksiya, ma’no farqlovchi va ma’no farqlqmaydigan 
oppozitsiyalar,  gradual  oppozitsiya,  privativ  oppozitsiya,  ekvipolent  oppozitsiya, 
ajratilgan oppozitsiya, binar oppozitsiya, tenar oppozitsiya, ko‘p a’zoli oppozitsiya, 
umumiylik va xususiylik. 
 
AKUSTIKA VA ARTIKULYATSIYA 
 
Reja: 
1. 
Akustika va fonetika. 
2. 
Akustik hodisalar va tushunchalar. 
3. 
Tovushlar artikulyatsiyasi. 
 
Fizikaning  akustika  bo`limi  tilshunoslikning  fonetika  bo`limi  bilan 
chambarchas  aloqadadir.  Tovushning  eshitilishi  haqida  biror  tushuncha  hosil  qilish 
uchun , bir oz bo‘lsa-da, akustikadan xabardor bo‘lish kerak. 

---

54 
 
Akustika  fani  fizikaning  tarkibiy  qismi  bo`lib,  tovushning  eshitish 
xususiyatlarini o`rganadi. Ultra  va  infrabinafsha  tovushlar  kashf  etilgunga qadar har 
qanday  tovushni  qabul  qilish  vositasi  insonning  eshitish  organi  quloq  deb 
hisoblangan,  shuning  uchun  fizikaning  tovushlarni  o`rganluvchi  sohasi  akustika 
(yunoncha  eshitish  so`zidan  olingan)  deb  yuritilgan.  Tovush  to`lqinlarining  vujudga 
kelishi  va  tarqalishi  bilan  bog`liq  hodisalarni  akustik  hodisalar  deb  yuritiladi. 
Tovushlarning  tarqalish  tezligi  eksperimental  (tajribaviy)  metod  asosida  o`rganlish 
yo`lga qo`yilishi bilan akustika sohasi taraqqiyotida katta o`zgarish sodir bo`ldi. XVII 
asrga  kelib  fizik  olimlar  havoda  tovush  to`lqinlarining  tezligini  o`lchash  bilan 
aloqador  dastlabki  tajribalarni  o`tkazdilar  (masalan:  to`pdan  o`q  otilganda  yorug`lik 
chaqnagan  payt  bilan  o`sha  tovush  yetib  kelgan  payt  orasidagi  vaqtni  aniqlashga 
harakat qilingan). 
Hozirgi  paytda tovushning havodagi tezligi normal  sharoitda 331  m/sekundga 
tengligi  asboblar  yordamida  aniqlangan.  Shuningdek,  olimlar  suvda  tovush  tezligi 
1500  m/s,  po`latda  esa  6000  m/s  ekanligini  o`lchov  asboblari  yordamida  ma'lum 
bo`lgan. 
Asosiy  akustik  tushunchalar  qatoriga  tovushning  balandligi,  tovush  bosimi, 
tovush  kuchi,  tovush  tembri,  akustik  rezonans  kabilar  kiradi.  Inson  o`zining 
eshitishiga  qarab  har  qanday  tovushning  balandlik  darajasini  aniqlaydi.  Odam 
quloqidagi pardaga tovush toʻlqinining ta'sir kuchi tovush bosimi deb yuritiladi. Gaz 
yoki  suyuklikdan  tovush  toʻlqini  o`tganda  vujudga  keladigan  qo`shimcha  bosim 
tovush  bosimi  sanaladi.  Odam  qulogʻining  tovushni  sezish  bilan  bog`liq  eng  past 
chegara 10-6 PA tovush bosimiga mos keladi, ya'ni normal atmosfera bosimining 10-
10 qismini tashkil etadi. Agar tovush bosimi yuqori chegaraga yetsa (quloqda og`riq 
paydo bo`ladi), taxminan 100 PAga teng keladi. 
Tovush tebranishlari garmonik tovush bo`yilcha yuz beradi, buni odam qulogʻi 
musiqaviy  ton  sifatida  qabul  qiladi.  Shuni  inobatga  olish  lozimki,  yuqori  chastotali 
tebranishlar yuksak tondagi tebranishlar sifatida, past chastotali tebranishlar esa past 
tondagi tovushlar sifatida quloqqa yetib boradi. Yuqori va past tebranishdagi tovush 
tebranishlari oralig`idagi masofa oktava deb yuritiladi. Masalan, birinchi oktavaning 
"lya"  toni  440  gers  chastotaga  ega  bo`lsa,  ikkinchi  oktavaning  "lya"  toni  880  gersli 
chastotaga mos keladi. 
Garmonik  qonunga  bo`ysunmaydigan  tovush  tebranishlari  ham  bor.  Ularni 
inson  tembrga  ega  bo`lgan  murakkab  tovush  sifatida  qabul  qiladi.  Shuning  uchun 
ham tonning balandligi bir xil bo`lsa ham, g`ijjak va pianino asboblaridan chiqadigan 
tovushlar  tembriga  ko`ra  farq  qiladi.  Odam  quloqi  eshitishi  mumkin  bo`lgan  tovush 
tebranishlarning  chastotasi  20  dan  20000  gersgacha  bo`lgan  oraliqda  ekanligi 
aniqlangan. 20 gersdan kam chastotali tebranishlar infraqizil tovushlarni, 20 mingdan 
ko`p chastotali tebranishlar esa ultrabinafsha tovushlarni hosil qiladi. 
Agar  jismning  xususiy  erkin  tebranishlari  chastotasi  tovush  to`lqinining 
chastotasi  bilan  kelsa  akustik  rezonans  hodisasi  yuzaga  keladi.  Masalan,  puflab 
chalinadigan  cholgʻu  asboblarining,  jumladan,  organning  trubalari  akustik  rezonator 
vazifasini  bajaradi.  Fizikaning  akustika  sohasiga  tegishli  ma'lumotlar  fonetikada, 
ayniqsa nutq tovushlar tizimini o`qitishda muhim ahamiyat kasb etadi. 

---

55 
 
Nutq  tovushlariga  fizik  yoki  akustik  aspektda  qaralsa,  ularda,  avvalo,  ikki  xil 
belgi  ko‘zga  tashlanadi:  bulardan  biri  –  nutq  tovushlarining  sifat  belgisi,  ikkinchisi 
esa miqdor belgisidir. 
Nutq tovushlarning sifat belgilari quyidagilardir: 
1. 
Tovushning kuchi yoki intensivligi. 
2. 
Tovushning balandligi. 
3. 
Tovush tembri yoki bo‘yoqdorligi. 
Tovush to‘lqinining balandligi va kengligi tovush kuchi deyiladi. Boshqacha 
aytganda, to‘lqinning paydo bo‘lgan o‘rni bilan uning pastga tushgan o‘rni o‘rtasidagi 
kenglik  tovush  kuchini  ko‘rsatuvchi  faktordir.  Akustikada  tovush  to‘lqinining 
balandlik  va  kenglik  ko‘lami  amplituda  (grekcha  acustikos,  eshitilish  demakdir) 
deyiladi. Odatda amplitudaning ko‘lami qancha katta, keng va baland bo‘lsa, tovush 
kuchi  shunchalik  ko‘p  bo‘ladi.  Tovush  kuchi  nutqda  nutq  protsessining  holati  va 
urg‘u  bilan  bog‘liq  bo‘ladi.  Odatda,  so‘zda  urg‘u  tushgan  tovushlar  kuchli, 
urg‘usizlar esa kuchsiz tovushlar hisoblanadi. 
Shu bilan birga, har bir tovushning kuchini belgilashda uning nutq jarayonida 
aytilish holati ahamiyatlidir. Lekin teng kuchga ega bo‘lgan tovushlarda ham shovqin 
har xil bo‘lishi mumkin. Bu tovushning balandligiga bog‘liq. Tovushning balandligi 
qancha  yuqori  bo‘lsa,  uning  shovqini  shunchalik  baland  bo‘ladi.  Lekin  tovushning 
asosiy  xususiyatini  (intensivligini)  uning  kuchi  belgilaydi.  Og‘iz  bo‘shlig‘ining 
maksimal  shovqin  chiqarish  imkoniyatiga  ko‘ra  i  tovushi  eng  kuchli  tovush 
hisoblanadi. A tovushi esa bu jihatdan eng kuchsiz tovushdir. Chunki og‘iz bo‘shlig‘i