O‘zbek tili fonetikasi

Tovush  balandligi  tebranishning  vaqtga  nisbatan  bo‘lgan  miqdori  bilan 
o‘lchanadi. Uning o‘lchov birligi gers(Gs) deb ataladi. Gers tebranishning sekundga 
nisbatan o‘lchovini belgilaydi. Tebranish qancha ko‘p bo‘lsa, tovush shuncha baland, 
tebranish  oz  bo‘lsa,  tovush  ham  past  bo‘ladi.  Boshqacha  aytganda,  tovushning 
balandligi  tebranishning  zichligiga  bog‘liq:  tebranish  qancha  zich  bo‘lsa,  tovush 
shuncha baland bo‘ladi. 
Tovush tembri (fransuzcha timbre – tovush bo‘yog‘i) yoki bo‘yoqdorligi. Har 
bir  tovushning  o‘ziga  xos  ohangi,  rangi  yoki  buyoqdorligi  tovush  tembri  deyiladi. 
Tovush bo‘yoqdorligi tovush tembrining holati va darajasi bilan o‘lchanadi. Tovush 
tembri  asosiy  tonlar  bilan  obertonlarning  (nemischa  oberton  –  qo‘shimcha  ohang) 
murakkab qo‘shilmasidan iborat. 
Akustikadan ma’lumki, har bir tebranuvchi jism,masalan, rubobning tori biror 
ta’sir  natijasida  tebranadi  va  havo  to‘lqinlanishi  natijasida  ovoz  chiqaradi.  Torning 
butun tanasi bo‘ylab chiqargan ovozi asosiy ton – asosiy ovoz bo‘ladi. Lekin tordagi 
umumiy, asosiy to‘lqinlanish bilan birga uning tanasining ayrim qismlari ham o‘ziga 

---

56 
 
xos ravishda to‘lqinlanadi. Bunday to‘lqinlanish asosiy to‘lqinlanishga nisbatan uning 
yarmini,  uchdan  birini  yoki  chorak  qismini  tashkil  etishi  mumkin.  Ana  shunday 
qo‘shimcha to‘lqinlarning jaranglashi natijasida qo‘shimcha ovozlar yoki ohanglar  – 
obertonlar hosil bo‘ladi. Bu aytilganlar tembrning umumiy akustik xarakteristikasidir. 
Hamma unli tovushda ham ovoz bor. Lekin ular bir-birlaridan tembri bilan farq 
qiladi.  Bunda  og‘iz  bo‘shlig‘i  asosiy  va  eng  murakkab  rezonanslik  vazifasini 
bajaradi,  shu  bilan  birga,  nutq  jarayonida  tovush  tembrining  hosil  qilinishida 
yumshoq  tanglay  (xususan,  burun  rezonansini  hosil  qilish  uchun)  va  tovush 
paychalari ham faol ishtirok etadi. Bulardan tashqari, nutq tovushlarini hosil qilishda 
til, lab, tish va boshqa nutq organlarining ham o‘ziga xos o‘rni bor. 
Boshqacha aytganda, tovushning boshqa sifat ko‘rsatkichlari bilan bir qatorda, 
nutq tovushlarini hosil qilishda tovush tembrining ham  muhim ahamiyati bor. Biroq 
nutq  tovushlarini  hosil  qilishda  akustik  jihat  bilan  bir  qatorda  fiziologik  jihat,  ya’ni 
nutq  organlari  ishtiroki  muhim  rol  o‘ynaydi.  Biroq  bu  ikki  tomon  ham  nutq 
tovushlarining  to‘liq  qimmatini  yarata  olmaydi.  Ularning  to‘liq  qimmati  nutq 
tovushlarining  ma’no  yaratish  xususiyatlari  tufayli,  sotsial  qimmati  tufayli  yuzaga 
chiqadi.