O‘zbek tili fonetikasi

Tayanch termin va iboralar. 
Akustik hodisalar, akustik rezonans, tovush to‘lqini, tovush balandligi, tovush 
bosimi,  tovush  tembri,  tovush  kuchi,  artikulyatsiya,  artikulyatsiya  bazasi, 
artikulyatsiya usuli, artikulyatsiya o‘rni, ekskursiya, rekursiya, pauza. 
 
 
TRANSKRIPSIYA 
 
Reja: 
1. 
Transkripsiya haqida umumiy ma’lumot. 
2. 
Transkripsiyaning tamoyillari. 
3. 
Transkripsiyaning turlari. 
4. 
Transliteratsiya.  
5. 
Transkripsiyaning tuzilishi. 
 
Transkripsiya  lotincha  so‘z  bo‘lib,  transcriptio  qayta  yozish  demakdir. 
Trankripsiya  so‘zi  keng  va  tor  ma’noda  ishlatiladi.  Keng  ma’noda  ishlatilganda 
orfoepiyaga oid ishlarda, geografik va tarixiy nomlarning reja va xaritada berilganiga 
moslashtirib  yozishda,  xalq  og‘zaki  ijodi  materiallarini  yozib  olishda  ham  ilmiy 
yozuvdan  foydalaniladi.  Shuningdek,  biror  musiqa  asbobi  uchun  yozilgan  asarni 
boshqa  bir  musiqa  asbobiga  moslab  qayta  yozish  ham  tushuniladi.  Bu  mazkur 
so‘zning umumiy va keng ma’noda qo‘llanilishidir. 
Transkripsiya  fonemaning  og‘zaki  nutqda  va  shevalarda  uchraydigan  turli 
ko‘rinishlarini yozuvda ifodalash uchun qo‘llanadigan grafik belgilar sistemasidir. Bu 
mazkur  so‘zning  xususiy  va  tor  ma’noda  qo‘llanishidir.  Demak,  transkripsiya  ilmiy 
yozuv  bo‘lib,  bir  tildagi  fonemalarning  hamma  nozik  tomonlarni  hisobga  olgan 
holda, ilmiy maqsadlar uchun talaffuzga ko‘ra yozib olish degan ma’noni beradi. 

---

58 
 
Bunda  u  yoki  bu  tilda  mavjud  bo‘lgan  alfavitdagi  belgilar  yetarli  bo‘lmaydi. 
Shunga ko‘ra, u yoki bu xalq iste’molidagi (lotin, rus, o‘zbek, alfaviti kabi) an’anaviy 
alfavitdan  o‘rni  bilan  ma’lum  bir  tegishli  o‘zgarishlar  kiritish  talab  qilinadi.  Bu 
belgilar  odatda  mavjud  alfavitdagi  harflarning  ustidan,  yonidan  va  tagidan  shartli 
belgilar qo‘yish yo‘li bilan amalga oshiriladi yoki boshqa alfavitdan shartli ravishda 
belgi  (harf)  qabul  qilinadi.  Natijada  ilmiy  yozuvda  belgilar  soni  asos  qilib  olingan 
alfavitdagi belgilar sonidan ko‘p bo‘lishi mumkin. 
Transkripsiya  tamoyillari  o‘ziga  xos  xususiyatlari  bilan  orfografiya  va  uning 
tamoyillaridan  (fonetik,  morfologik,  tarixiy-an’anaviy  kabi)  farq  qiladi.  Ular 
o‘rtasidagi asosiy farqlar quyidagilardan iborat: 
1. Transkripsiyaning asosiy tamoyiliga ko‘ra so‘zlar qanday eshitilsa, shunday 
yozib  olinadi.  Orfografiyada,  esa  adabiy  til  me’yorlariga,  imlo  qoidalariga  asosan 
yoziladi. 
2. Transkripsiya qoidalariga ko‘ra, hamma vaqt bir tovush bir harf (belgi) bilan 
berilishi  lozim.  Orfografiyada  esa  bir  tovush  bir  harf  bilan  ifodalansa  ham,  lekin 
ba’zan  bir  tovush  ikki  harf  (belgi)  bilan  yoki,  aksincha,  ikki  tovush  bir  harf  bilan 
berilishi mumkin. Masalan, kirill yozuvida imlo ikki tovushni ifoda qiluvchi  yulduz, 
yuz, yarim, yosh, yetti, yer kabi so‘zlardagi tovush birikmalari yu, ya, yo, ye yozuvda 
ikki belgi bilan yu-yu, ya-ya, yo- yə, ye-y’-ye kabi ifoda etiladi. Yoki sh, ch, ng kabi 
lotin  yozuvidagi  harfiy  birikmalar  ham  bir  belgi  orqali  ifodalanadi.  Jumladan,  ng 
transkripsiyada  bir  asosiy  belgi  orqali,  ya’ni  ң  tarzida  beriladi.Masalan,  shahar  va 
shahar  atrofidagi  shevalarga:  Yulduz,  Yuz,  Yөrim.  Qipchoq  shevalarida:  Julduz,  juz, 
jarim, jat kabi. 
3.  Transkripsiya  qoidalariga  muvofiq  bosh  harflar  qo‘llanilmaydi.  Imloda 
buning  bo‘lishi  shart.  Shartli  ravishda  faqat  xat  boshida  va  atoqli  otlarda  bosh 
harfning yozilishi hisobga olinadi. 
4.  O‘zbek  xalq  shevalaridagi  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  ilmiy  yozuv  bilan 
ifodalaganda,  imlo  qoidalariga  moslab  emas,  balki  so‘zlarning  talaffuziga,  ularning 
aytilishiga qarab yozib olinadi. Masalan, og‘zaki nutq jarayonida so‘zlar boptы, opke: 
kabi shakllarida ko‘p qo‘llaniladi. Yozuvda esa imlo qoyidalariga muvofiq yoziladi: 
«bo‘libdi», «olib kel». 
5. Sheva va dialektdagi nutq tovushlarini fonetik transkripsiya uchun tanlangan 
alfavit orqali ifoda qilib bo‘lmasa, boshqa tillar alfavitidan harflar olinadi yoki harflar 
yoniga, ustiga, ostiga, ichiga diakritik belgilar orttiriladi. 
Transkripsiyaning fonetik transkripsiya, fonematik yoki fonologik transkripsiya 
kabi turlari bor.