O‘zbek tili fonetikasi

Tayanch termin va iboralar 
Asosiy belgilar, qo‘shimcha belgilar, lingvistik zidlvnish, lab, lab-tish, til oldi, 
til  o‘rta,  til  orqa,  uvulyar  va  faringal  undoshlar,  portlovchilik  va  sirg‘aluvchilik, 
ekvipolent zidlanish, markerlangan, cho‘ziqlik - qisqalik belgisi, geminatalar, palatal 
va velyar.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

50 
 
FONOLOGIK ZIDLANISHLAR 
 
Reja: 
1. 
Zidlanish va uning turlari. 
2. 
Zidlanishlar mo‘tadillashuvi 
 
Dunyoni  bilish  uning  qismlarini  (fragmentlarini)  o‘rganishdan  boshlanadi. 
Muhokamaga  berilgan  har  bir  fragment  alohida  analiz  ob’ekti  bo‘lishdan  tashqari, 
o‘ziga  o‘xshash  boshqa  ob’ektga  taqqoslanadi,  qiyoslanadi.  Shunda  uning  haqiqiy 
bahosi  aniqlanadi.  Qiyoslanayotgan  ob’ektlar  umumiy  belgilarga  ega  bo‘lishdan 
tashqari,  boshqasida  mavjud  bo‘lmagan,  o‘zigagina  xos  bo‘lgan  xususiyatlarga  ega 
bo‘ladi.  Mana  shu  o‘ziga  xos  belgi  muayyan  birlikni  o‘ziga  o‘xshash  boshqa 
birliklardan farqlash uchun asos bo‘ladi. Farqlanish esa ziddiyatni keltirib chiqaradi. 
Lisoniy  birliklar,  xususan,  fonologik  birliklar  ham  til  sistemasida  umumiy  belgilari 
asosida birlashib, fonologik sistemani hosil qilish barobarida, fonologik sistemaning 
har  bir  a’zosi  farqlanish  belgisiga  ham  ega  bo‘ladi  va  o‘zi  mansub  sistemaning 
boshqa  a’zolari  bilan  ziddiyatli  munosabatga  kirishadi.  Ushbu  munosabatlarni 
yoritishda N.S.Trubetskoyning xizmatlari e’tirof etiladi. 
N.S.Trubetskoy fonologik sathda fonologik birliklarning farqlovchi belgilarini 
ajratgan  holda,  bir  birlikni  ikkinchisiga  ana  shu  belgilar  asosida  zidladi.  Buning 
natijasida  fonemalarning  birlashtiruvchi  va  farqlovchi  belgilari  aniqlandi  hamda 
farqlanish  belgisi  fonemalar  tasnifigi  uchun  asosiy  mezon  sifatida  belgilandi. 
Farqlash  tushunchasi  zidlash  tushunchasini  taqozo  etadi.  N.S.Trubetskoyning 
ta’kidlashicha,  ikki  narsa  bir-biriga  zidlanganidagina  o‘zaro  farqli  belgisi  namoyon 
bo‘ladi.  Xuddi  shuningdek,  tovushlarning  belgisi  ham  boshqa  shunga  yaqin 
tovushlarning belgisiga zidlangandagina, uning ma’no farqlash (distinktiv) funksiyasi 
namoyon bo‘ladi. 
N.S.Trubetskoy  fonologik  sistemani  leksik  va  grammatik  ma’nolarni  farqlash 
uchun  xizmat  qiladigan  fonologik  oppozitsiyalar  majmuasi  sifatida  talqin  qiladi.  U 
fonologiyada asosiy rolni farqlovchi belgilar o‘ynashini ta’kidlaydi. 
Fonologik zidlanishlar tasnifida ularning ma’no farqlash va ma’no farqlamaslik 
belgisi  muhim  ahamiyatga  ega.  Bu  belgiga  ko‘ra  fonologik  zidlanishlar  ma’no 
farqlovchi  va  ma’no  farqlamaydigan  zidlanishlarga  bo‘linadi.  Birinchi  zidlanish 
fonologik muhim zidlanish sanalib, u morfema va so‘zlarning moddiy shakllantirish 
bilan birga, ularning ma’nolarini farqlash vazifasini bajaradi 
Tovushlar  o‘zlarining  fonologik  muhim  belgilari  bilangina  o‘zaro  zid 
munosabatda  bo‘ladi.  Demak,  har  qanday  fonema  albatta  ma’lum  zidlanishning 
a’zosi  bo‘ladi.  Har  qanday  real  talaffuz  qilinayotgan  tovush  esa  fonologik  muhim 
bo‘lmagan  belgilarga  ham  ega  bo‘ladi.  Demak,  undoshlarda  invariant-variant 
munosabatini  belgilash  uchun  ularning  fonologik  muhim  va  nomuhim  belgilarini 
ajratish katta ahamiyat kasb etadi. 
Shuning  uchun  ham  til  birliklarining  farqlanishida  lingvistik  zidlanishlar 
muhim o‘rin egallaydi. Bunday zidlanishlar lingvistik birliklarning tasnifi uchun asos 
bo‘ladi. 

---

51 
 
O‘zbek tilidagi undosh  fonemalar ham  o‘zaro  zidlanish  uchun  asos bo‘luvchi 
uch  belgi  –  artikulyatsiya  o‘rni,  artikulyatsiya  usuli  hamda  ovoz  va  shovqin 
ishtirokiga ko‘ra belgilari asosida tasnif qilinadi. 
Artikulyatsiya  o‘rniga  ko‘ra  undoshlar  bo‘g‘iz,  til  va  lab  undoshlariga 
ajratiladi. Bular, o‘z navbatida, ichki bo‘linishlarga ega. 
Artikulyatsiya  usuliga  ko‘ra  undoshlar  sirg‘aluvchi,  portlovchi  va  portlovchi-
sirg‘aluvchilarga (qorishiq) bo‘linadi. 
Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra ham undoshlar uch guruhga bo‘linadi: 
sonorlar, jaranglilar va jarangsizlar. 
O‘zbek  tili  fonologik  sistemasidagi  undoshlar  uchun  yuqoridagi  belgilar 
fonologik  muhim  sanaladi  va  ularning  o‘zaro  farqlanishi  uchun  asos  bo‘ladi. 
Masalan, [g] va [k] fonemalarining birinchi va ikkinchi belgisi bir xil. Ya’ni ularning 
ikkisi  ham  til  orqa,  portlovchi  undoshlardir.  Sistemada  ularni  bir-biridan  farqlovchi 
belgi – ovoz va shovqin ishtiroki belgisidir: [g] – jarangli, [k] – jarangsiz. Yoki [d] va 
[j] zilanishida ikkala fonema ham til oldi, ikkalasi ham jarangli bo‘lib, artikulyatsiya 
o‘rni  hamda  ovoz  va  shovqinning  ishtiroki  belgilari  ular  uchun  integrativ  belgi 
hisoblanadi.  Artikulyatsiya  usuliga  ko‘ra  belgisi  esa  ushbu  fonemalarning 
differensiatsiyasi  uchun  asos  bo‘ladi:  [d]  –  portlovchi,  [j]  –  qorishiq  (portlovchi-
sirg‘aluvchi).  Shu  belgisi  asosida  til  sistemasida  ular  bir-biridan  farqlanadi. 
Ko‘rinadiki, shu uch belgi o‘zbek tilining fonologik sistemasida mavjud undoshlarni 
bir-biridan farqlash uchun asos bo‘ladi. 
Masalan, lab undoshlari oppozitsiyasini ko‘rib chiqaylik: b-p zidligida jarangli-
jarangsizlik  belgisi  fonologik  muhim  belgi  bo‘lsa,  b-m  zidligida  sonorlik-sonor 
emaslik  belgisi,  b-f  zidligida  esa  portlovchilik-sirg‘aluvchilik  belgilari  fonologik 
muhim belgilar hisoblanadi. 
Ko‘rinadiki,  o‘zbek  tilida  undoshlar  uch  belgiga  koʻra  zidlanadi.  Oppozitsiya 
uchun  asos  boʻluvchi  uch belgi  –  artikulyatsiya  oʻrni, artikultsiya  usuli  hamda  ovoz 
va shovqin ishtiroki. 
Lekin  tasnif uchun  asos  qilib  olingan  yuqoridagi  uch  xususiyat  nisbiy  bo‘lib, 
ayrim  undoshlarning  farqlanishi  uchun  yetarli  emas.  Xususan,  [s]  va  [sh] 
fonemalarining ikkisi ham artikulyatsiya o‘rniga ko‘ra til oldi, artikulyatsiya usuliga 
ko‘ra  sirg‘aluvchi,  ovoz  va  shovqin  ishtirokiga  ko‘ra  ikkisi  ham  jarangsiz.  Bunday 
holatlarda zidlanish sistemasini tahlil qilish ehtiyoji tug‘iladi. 
N.S.Trubetskoy  zidlanishlarni  tasnif  qilishda  quyidagi  uch  belgi  muhimligini 
ta’kidlaydi: 
1) zidlanuvchi a’zolarning zidalnish sistemasiga munosabatiga ko‘ra; 
2) zidlanuvchi a’zolar o‘rtasidagi munosabatga ko‘ra; 
3) zidlanuvchi a’zolarning ma’no farqlash kuchiga ko‘ra 
O‘zbek  tilidagi  undosh  fonemalarning  tasnifi  uchun  asos  qilib  olingan 
yuqoridagi  uch  xususiyat  zidlanuvchi  a’zolarning  o‘zaro  munosabatiga  ko‘ra 
belgilarni  tashkil  qiladi.  Lekin  sistemaga  mansub  har  bir  fonemani  o‘zi  mansub 
qatordagi  boshqa  fonemadan  farqlash  uchun,  xususan,  [s]  va  [sh]  o‘rtasidagi 
faqlanishni  yoritib  berish  uchun  bu  belgilar  yetarli  bo‘lmasligi  mumkin.  Shunday 
hollarda  zidlanuvchi  a’zolarning  zidlanish  sistemasiga  munosabatini  hisobga  olish 

---

52 
 
zarur  bo‘ladi.  Bunga  ko‘ra,  zidlanishlar  bir  o‘lchovli  va  ko‘p  o‘lchovli  bo‘lishi 
mumkin.