O‘zbek tili fonetikasi


Chuqur til orqa [q], [x], [g



Download 1,31 Mb.
Pdf ko'rish
bet44/118
Sana28.09.2021
Hajmi1,31 Mb.
#188327
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   118
Bog'liq
ozbek tili fonetikasi

Chuqur til orqa [q], [x], [g] undosh fonemalari 
[q]-chuqur til orqa portlovchi tovushdir. O‘zbek shevalarida so‘zlarning barcha 
o‘rinlarida uchraydi:  
 qush > kush 
 
 kuda > quda 
 
 yaqin > yaqn 
 
 qishloq > qshleq 
 
 qorni > qenn’ 
 
 baqirgan > baqыrgen 
 Shevalarda  [q]  bir  qancha  variantlarga  ega.  So‘z  o‘rtasida  intervokal 
pozitsiyada,  yoki  sandhi  holatida  jaranglashib  [g‘]  tarzida  talaffuz  etiladi.  Bu  holat 
asosan j-lovchi shevalar uchun xos bo‘lib, adabiy tilda va y-lovchi shevalarda ayrim 
grammatik formalarni yasash uchungina qo‘llaniladi: 
 o‘rtoq > orteg‘’m 
 
 qishloq > q’shleg‘’m 
 
 quloq > quleg‘’m 
 
 qayiq > qayig‘’m 
Misollardan  ko‘rinib  turganidek,  [q]  bilan  tugagan  so‘zlarga  egalik  affiksi 
qo‘shilganda, [q>g‘]  almashinuvi  sodir  bo‘ladi. Bir bo‘g‘inli va  ba’zi ko‘p  bo‘g‘inli 
so‘zlar bundan mustasnodir: 
 
 oq > eqi 
 
 o‘q > oqi 
 
 to‘q > toqi 
 
 ittifoq>itt’feqi 
J-lovchi shevalarda ayrim so‘zlarning boshida [q] [g‘] kabi talaffuz etiladi: 
 
 qarg‘a > g‘arg‘a 
 
 quzg‘un > g‘uzg‘un 
 
 qo‘zg‘abdi > g‘’ozg ‘apm’ 
Toshkent, Namangan, Marg‘ilon shevalarida esa so‘z oxirida [q] jaranglashishi 
kuzatilgan: 
  
 o‘rtoq > orteg‘ (tosh) 
 
 qishloq > qoshleg‘ q’shle 
 
 qirq > q’rq, q’rg‘ (nam) 
  
 yo‘q > yoq, yog‘ 


48 
 
[q]  ning  spirantlashib  [x]  ga  o‘tishi  j-lovchi  shevalar  uchun  ham,  y-lovchi 
shevalar uchun ham xosdir. Masalan: 
 
 vaqt > vextm 
 
 to‘qson > toxsen 
 
 chiqdi > chixto‘ // ch’xte (yl) 
 
 maqsad > maxsat // mexset (yl) 
 
 qirqta > q’xte < q’rxte 
Ayrim shevalarda [q>v] hodisasi mavjud: ayiq > ayuv, ba’zan ay’g‘ 
 
 qamoqda>qamevde 
Ba’zi so‘zlar oxirida [q] ning tushishi natijasida undan oldingi unli ikkilamchi 
cho‘ziqlikka ega bo‘ladi: 
 
 qone: botqa < qo‘noq bo‘tqa 
 
 shald’re:pul < shaldiroq pul 

 
 yo:uyemes < yo‘q u emas 
 
 oy’ng qeye:de < oying qayoqda 
[X]  fonemasi.  Bu  tovush  jarangsiz  sirg‘aluvchi  tovush  bo‘lib,  portlovchi  [q] 
ning juftidir. [X] undoshi o‘zbek tilining barcha shevalari uchun xosdir. Lekin jlovchi 
shevalarda  [x]  o‘rnida  asosan  [q]  yoki  [qx]  affrikati  qo‘llaniladi:  qxat,  qxato‘n, 
qxыzmat, qxalayo‘q. 
Ayrim  y-lovchi  shevalarda  ham  [x>q]  hodisasini  kuzatish  mumkin.  Xususan, 
Namangan shevasida: masxara>masqara 
 
 daraxtga > daraqqa 
Sporadik ravishda [x>v] almashinuvini kuzatish mumkin:  
 jo‘xori > djoveri 
[g‘]  chuqur  til  orqa,  sirg‘aluvchi  undosh  tovushdir.  [g‘]  fonemasi  so‘zlarning 
barcha  o‘rinlarida  kela  oladi.  J-lovchi  shevalarda  bu  tovush  ko‘pincha  bilabial  [v] 
yoki [y] tovushiga o‘tadi: 
2
 
 
jl. Achuv > ach: uv < achchig‘i 
 
 av z > ev z // evuz < og‘iz 
 
 buvday // biydey < bug‘doy 
 
 suverdu < sug‘ordik 
 
 av r < og‘ir 
 
 tuvra < to‘g‘ri 
Ba’zi  shevalarda  [g‘]  jarangsizlashib,  portlovchi  [q]  tovushiga  o‘tadi:  J-l. 
baqchadan ottu < bog‘chadan o‘tdi 

Download 1,31 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish