|
H – sirg‘aluvchi, jarangsiz, bo‘g‘iz tovush. Havas, hayot, hazil, hayvon,
mahkam, muhokama.
Til oldi undoshlari
Til oldi undoshlari ovozning ishtirokiga ko‘ra ikkiga – shovqinli [t, s, d, ch, sh,
j] va sonorlar [r, l, n] ga bo‘linadi.
Til oldi shovqinli undoshlar jarangli-jarangsizlik belgisiga ko‘ra quyidagi
juftliklarga hosil qiladi: [t-d], [z-s], [ch-j].
[T] undoshi. Bu tovush til oldi, portlovchi, jarangsiz undosh bo‘lib, so‘zning
barcha bo‘g‘inlarida uchraydi: tentak, ketti, ot, bet, ket, ta’lim-tarbiya, katta, paxta,
terim, to‘yona.
Ko‘pgina shevalarda [t] jaranglashib [d] ga o‘tadi. Turli shevalarda bu hodisa
turlicha qabul qilingan: ayrim dialektlarda sporadik ravishda qabul qilingan bo‘lsa
(m-n: djlovchi shevalarda), boshqalari uchun normal holat hisoblanadi (masalan:
38
xorazm
shevasi).
Misollar:
j-lovchi
shevalarda:
deyirmen|
diyirmen~dыyыrmen
dog‘ishup < to‘qishib
dudun < tutun
donguz < to‘ng‘iz.
Xorazm shevalarida: dag‘< tog
demir < temir
depki < tepki
derek < terak
delledim < terladim.
Ko‘p shevalarda [t>ch] almashinuvi kuzatiladi:
tish>chish
tush>chush.
[T] assimilyatsiyaga uchrab, quyidagicha o‘zgaradi:
t > s: aytsa > eysse
ketsa > kesse
eshitsa > eshisse
t ettem’nem
t yig’ller
atlas > elles
Dissimilyativ o‘zgarishlar ham uchraydi:
ittifoq > intipoq.
Ba’zan so‘z oxirida [t] tushiriladi:
go‘sht > gosh
musht > mush
do‘st > dos
Ayrim hollarda so‘z o‘rtasida ham [t] tushishi mumkin:
vaqtli > vexl’
dasturxon > dasexen (jiz. shevasida).
[D] fonemasi jarangsiz [t] ning jarangli ekvivalenti hisoblanadi. U so‘zning
barcha bo‘g‘inlarida kela oladi. So‘z oxirida aksariyat [t] holida talaffuz qilinadi:
dot>det
mard>mert
avlod>evlat
J-lovchi shevalarda bir xil sharoitda ham [t] ham [d] ishlatilishi mumkin:
O‘ldir > eltir, lekin qoldir > qaldo‘r
Ayrim so‘zlarni talaffuz qilganda, tarkibidagi etimologik [d] tovushi tushib
qoladi:
baland > belent > belen
xursand > xursent > xursen
J-lovchi shevalarda taraddud so‘zi teredi shaklida talaffuz etiladi. Bunda
o‘rtadagi va oxiridagi [d] tovushi tushiriladi.
J-lovchi shevalarda va ayrim ylovchi shevalarda [d] ning quyidagicha
o‘zgarishlarini kuzatish mumkin:
d > l: aldamoq > ellemoq
39
hidlab > hillep
d > n: kelganda > kegenne
indamaydi > innemeydi
undan keyin > inney key’n
d > sh: podsho > p shshe
d y: sudradi > suyrede
aldirildi > so‘yro‘ldo‘
[S] fonemasi shevalarda turli variantlarga ega. Deyarli barcha shevalarda
[s>ch] o‘zgarishlari mavjud:
soch > choch
sochiq > chechiq
sichqon > chichqen
sochmoq > chechmeq
Supurgi, suvamoq kabi so‘zlarda anlaut pozitsiyadagi [s] tovushi [sh] bilan
almashadi:
supurgi > shipirgi, djlovchi sh’pqrg‘q
suvamoq > shuvemoq
Dj-lovchi shevalarda [s>dj] almashinuvi mavjud: sovchi > djovchы
Toshkent shevasida anlautdagi [s] ning [t] ga o‘tishi kuzatiladi:
sirpanchiq > t’rpanch’q
Bus-butun so‘zining bus elementidagi [s] ham shevalarda [t] kabi talaffuz
etiladi:
but-butun
[Z] fonemasi [s] ning jarangli juftidir. J-lovchi shevalarda y-lovchi shevalarga
nisbatan kam qo‘llaniladi. So‘z oxirida jarangsizlashib [s] kabi talaffuz etiladi.
Masalan:
zog‘ora > z g‘ re
ziynat > ziynet
so‘z > soz // sos
ko‘z > koz // kos
bordingiz > berdiz
ozgina > ezgine
qizilcha > qo‘qlche
kunduz > kunduz // kundus
Shevalarda [z>y] o‘zgarishlarini uchratishimiz mumkin:
so‘zla > seyle
zanjirla > yenj’lle (jiz.shevasi).
[Sh]-jarangsiz sirg‘aluvchi tovush. So‘zning barcha bo‘g‘inlarida uchratish
mumkin:
shali > sheli // shalы (jlovchi)
ergash > ergesh
osh > esh
go‘sht > gosh
pishgan > p’shken
tushib > chush’p
40
Dj - lovchi shevalarda [sh>s] o‘zgarishi kuzatiladi:
bosh > bes
tosh > mes
besh > bes
Ayrim shevalarda [sh] assimilyatsiyaga uchraydi:
ishchi > ichchi
qo‘shchi >kochch (jlovchi sh.)
pishsin > p’ss’n
qo‘shsa > qesse
Shevalarda ayrim so‘zlarning talaffuzida boshlang‘ich [sh] tushib qoladi.
shisha > ‘shshe
shishibdi > ‘sh’pt’
Ayrim so‘zlarda sh orttiriladi:
eshak > ‘shshey (jiz.sh.) // eshshek (and. sh).
[Ch] fonemasi. Bu tovush til oldi, jarangsiz affrikat undosh bo‘lib, birmuncha
palatallashgan holda [sh] kabi talaffuz etiladi. O‘zbek tilining barcha shevalari uchun
xos bo‘lib, statik normal fonema hisoblanadi.
echim > (dj.sh) cheshuv
echib > (dj.sh) cheship
soch > chech
Toshk.shev.: chey, echchu, chech, qulech.
Shevalarda [ch] affrikati [sh] bilan almashadi. Lekin bu holat barcha
shevalarda bir xil emas. J-lovchi shevalar uchun normal holat hisoblansa, y-lovchi
shevalarda fakultativ-sporadikdagina uchraydi, masalan:
ochdi > oshte
nechta > n’shte
qornim ochdi > q in’m oshte
hech nima>h’sht’me
uchta > ushte
ichdi > ‘sht’
djl. Shay || shey < choy
[Ch] assimilyatsiyaga uchrab quyidagicha o‘zgarishlarga ega bo‘ladi.
uch so‘m > ussom
kuchsiz > kuss’z
Hadicha > Xechche
[J] fonemasi – til oldi, jarangli affrikat. Y-lovchi shevalarga nisbatan dj-lovchi
shevalarda bu fonema ko‘proq qo‘llaniladi, j-lovchi shevalarda esa [dj] [j] bilan
almashtiriladi:
y lovchi: yo‘q // j lovchi: djoq-joq
yesh // djash - jas
yexshi // djaxshы - jaqsы
[J] bilan boshlanuvchi arab, fors tillaridan kirib kelgan ayrim so‘zlar o‘zbek tili
va shevalariga o‘zlashib, o‘zbek tili lug‘at sostaviga singib ketgan: djen, djenbez,
djeven, djey, djeng, djendjel, djehen, djuven, dj’hez, djedvel, djenub va h.k.
Ayrim shevalarda [j] kuchsizlanib y ga o‘tishi mumkin:
41
majlis > meyl’s
Bu holat jlovchi shevalar uchun ham xosdir. [j//y] almashinuvida ko‘pincha
turg‘unlik holati buziladi va bir so‘zning o‘zida ham [j], ham [y] uchraydi: yegen //
djegen
yaxsh’ // djaxsh’
yaproq // djaproq
yoldosh // djoldosh.
Sporadik ravishda [j>sh] xususiyati uchraydi:
xurush < xuruj
Ayrim jlovchi shevalarda ba’zan [j] affrikatining ikkinchi sirg‘aluvchi elementi
tushib qoladi: dasto‘k < jasto‘q // yostiq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
