O‘zbek shevalari morfologiyasi va sintaksisi

10 -ma’ruza
O‘ZBEK SHEVALARI MORFOLOGIYASI VA SINTAKSISI

Reja:
1. Otso’zturkumihaqidaqisqachasharh…

2. Shevalardasifatvaolmoshso’zturkumi…
3. Shevalardamaylvazamonshakllari.
4. So’zyasalishi.


O‘zbek shevalarining xarakterli xususiyatlaridan biri bu so‘z turkumlarini ifodalovchi so‘zlarda aniq ifodalanadi. Chunki shevalarimiz xilma-xil bo‘lgani kabi so‘z turkumlarini ifodalovchi so‘zlar ham, yasovchi qo‘shimchalar ham farq qilib turadi.

Ot so‘z turkumi

Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik affikslarini olib turlanadi. O‘g‘uz shevalarida ko‘plik tushunchasi -lar, -lәr affiksi vositasida ifodalanadi. Ko‘plikning bu tarzda ikki forma bilan berilishi shnvada singarmonizm hodisasi mavjudligi asoslab turibdi. Ko‘plik affiksining -nar, -nәr formalari ham mavjud.
Ot so‘z turkumiga oid egalik, kelishik va ko‘plik affikslarini olgan holda kelishi mumkin. Bu hol quyidagicha ko‘rinishga ega:
A) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat egalik affiksini oladi;
B) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kelishik affikslarini oladi;
V) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik affikslarini olib keladi:
balalarim balalarimiz
balalaring balalaringiz
balalari balalari
g) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar egalik va kelishik affikslari bilan turlanadi:
B.k. ɔtim at soz
Q.k. ɔtimnin atni sozni
T.k. ɔtimmi atni sozni
O‘.p.k. ɔtimnin atta sozdi
J.k. ɔtimgә ata soza
CH.k. ɔtimdәɔn attan sozdәn
ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat kelishik affikslarini olib turlanadi.
B.k. at soz
Q.k. atni sozni
T.k atni sozni
O‘.p.k. atta sozdi
J.k. ata soza
CH.k. attan sozdәn
(oldingi darsda berilgan mavzularda egalik va kelishik affikslari gapirilgani uchun bu yerda ularga maxsus to‘xtalmaymiz).
Pashshalari a:lamg‘a be:gәn ba:ji
Ustinde sarpa:yi, ba:shinda ta:ji
(Qarnob79-b.)
Zaqcha bulbul bolit bag‘g‘a yarashmas
Kiyiktin ozgәsi ta:g‘g‘a yarashmas.
(Qarnob 80-b.)
Buxoro guruh shevalarini tadqiq etgan M.Mirzayevning ta’kidlashicha, bu dialektning luhat tarkibini o‘rganishdan shu narsa aniqlandiki, jonsiz va jonli mavjudotlarni bildiruvchi so‘zlar, ya’ni grammatik otlar boshqa so‘z turkumlariga qaraganda son-miqdor jihatdan eng ko‘pchilikni tashkil etadi1. Otlar tuzilish jihatdan sodda, qo‘shma va juft ko‘rinishlarda uchraydi. Sodda otlar tub(bog‘, halvo) hamda affiksatsiya yo‘li bilan hosil bo‘lgan yasama so‘zlardan (bog‘bon, halvogar) iborat.
Qo‘shma otlar ikki so‘zdan yasaladi, ko‘pincha – ular yuklamalar bilan bog‘lanadi:
Qɔzɔn -tavɔq, savz’-p’yɔz, toyu tɔmɔshɔ, kechayu kunduz, dostu dushman, yɔzu q’sh.
Biror kasb ixtisosga mansub shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar:
ch’: naych’, surnaych’, teyirmɔnchi, a'lach’.
kɔr: sɔy’pkɔr
gәr: nɔsgar
kәsh: pillәkәsh
tarɔsh: qalamtarɔsh
pәz: sambөsәpәz
bɔf: shɔyibɔf
shuy: dashshuy
mәnd: әyәlmәnd
bɔz,-vɔz: mɔrbɔz
O‘rin-makon ma’nosini bildiruvchi otlar yasovchi affikslar:
zɔr, -’stɔn, -gɔh, -dɔn, -q, -ɔq, -qɔq (bɔtqɔq)
Aniq va abstrakt predmetlar ma’nosini bildiruvchi otlar yasaydigan yasovchi affikslar:
a: g‘ora
әk: kunjәk, yelәk, tulәk
ch’,-k’: surtk’
ɔq: orɔq
g‘ich,-g‘uch: qirg‘ich, sorg‘uch
chɔq: jarg‘inchɔq (qo‘l tegirmoni)
ush: ulush (to‘y-ma’rakalarda beriladigan yemishlik ma’nosida).
Abstrakt ma’noli otlar yasovchi affikslar:
l’k, -l’q, - lik: yaxsh’l’k, sov
ch’l’k: de:qanch’l’k, uzumch’l’k
Old affiks:
hәm– / –dosh: hamsө:bәt, hәmkasp-kasbdosh, hәmnɔm/adash
Kompozitsiya usulida yasalgan otlarga misollar: gөsh(t)bәrәk, tuxumbәrәk, gul’ra:nә.
Shevalarda sifatlar
Shevalarda sifat kategoriyasidagi so‘zlar o‘sha shevalarga xos ayrim sifatlarning mavjudligi bilan o‘zbek adabiy tilidan ma’lum darajada farq qiladi.
Masalan, Yuqori Qashqadaryo shevalarida: s’ptә rәnnә (silliq randa).
Surxondaryoda. Rabot j. djөpkәrchi (g‘iybatchi), Toshkent sotәs’ sɔvu:, quru: (mәxtәnchɔ:)
YUKSH: dәvәng (katta), donng’zvәk (sodda, oddiy). Toshkentda chot’r, besonәqay, zәhәr.
Qipchoq tip shevalarda: achchi, qatti, quri, tiri. Qarluq tip shevalarda: achchiq, qattiq, quruq, t’r’x. Bunday so‘zlar oxiridagi undoshning jarangli variantda qo‘llanishi ham kuzatiladi: sari, arig‘, issig‘, achchig‘, qattig‘.
Iqon shevasida so‘z oxiridagi undosh jarangsiz: sariq, ariq, issiq, achchiq, qattiq.

Sifatlarning yasalishi.

Namangan, kel’sh’ml’: y’g’t – kelishgan yigit, s’ll’qdoz shuvɔqch’ –tekis suvaydigan suvoqchi. –l’ va tojik tillaridagi ser – affiksi sinonim affikslardir: sergөj somsә ( ma’no kuchlirok), gөshl’ somsә.
-li affiksi qipchoq, o‘g‘uzlarda serunum bo‘lib, otdan sifat yasaydi: o‘g‘uz: elashnli, quyashli gun ayazdi ge:che, qiziqli adam (qiziq odam), gөrimli, gөrishli, minnishli.
Qiya-kqiya baqishen
Janim ota yaqishem
On barmaqi naqshli
Qi:zlә gәlәr yar-yar
Namanganda: sepl’ q’z’m – epl’ q’z’m(sepli-molli, epli - uddaburon).
-qi. Surxondaryoda hoqqi (qo‘pol) odam.
- gәr: Forish. Kәsәlgәr bɔlә (kasalmand bola)
- vәn: Toshkent. kәsәlvәn bɔlә.
- әki: Surx. hәvәsәki (havas qiluvchi); Forish. kuzәki ɔlmә (kuzgi olma)qimizәki (qimizak)
-chәn affiksi qarluq tip shevalarda –siz affiksi o‘rnida qo‘llanadi. kөynә:chәn (ko‘ylakchan).
-jon. Toshkent. bɔlәjɔnl’: әyәl – Namangan. әdәmjon kel’n(odamshavan da kelin).
-әk: Xiva, Urg: sүz+әk (so‘zag‘on), үrk + әk (hurkovich).
-’k: Urg., Xiva, Xonqa: chush +’k (chala tug‘ilgan bola).
-sav: Urg. Xiva, Shovot, Xonqa: dɔmaq+sav (xo‘ra).
Otlardagi erkalash formasi sifatlarda ham qo‘llanadi. Asliy sifat larda keladigan erkalash formasi shevalarda (Buxoroda) keng tarqalgan: sh’namg’na havl’, ’ss’qq’na pat’r, navchag’na bir ɔdam kell’, dөmmuqq’na o‘g‘lcha.
Sifat yasovchi prefikslar(old qo‘shimcha) keng qo‘llanadi: ba-, be-, nɔ-, ser-, ham.
Sifatlarning orttirma darajasi.
Sifatlarning orttirma darajasi qarluq shevalarda (Nam., Farg‘., Toshk. kabi): j’dә, jә:, yeng, gәytteg, qiyәttәk kabi so‘zlarni qo‘shish bilan yasaladi.
Bux. orttirma daraja oddiy daraja formasiga juda, ko‘p so‘zlarini qo‘shish bilan yasaladi: judɔ issiq, havɔ kөp ’ss’q.
Qipchoq va Qoraqalpoq shevalarida yyeng kabi so‘zlarni qo‘shish yo‘li bilan yasaladi. yyengәchch’ p’yәz.
Bo‘g‘in takrorlash yo‘li bilan. Forish: kөm-kөk ot, tup-tuzuv kitap.
Surx.: zim-ziya (qop-qorong‘i), top-tamaloq (dumaloq).
Fonetik usulda ba’zan tovushlarni cho‘zish, takrorlash orqali ham ma’no kuchaytiriladi. Farg‘. qәrr’ chol: Surx. djashshiq gosh (yog‘siz go‘sht).
Sintaktik usulda orttirma daraja sifat yasalganda ayrim sifatlar takror ishlatilishi mumkin: qarl. yәmɔnnәn-yәmɔn, mәrtt’ – mәrd’ bu ’shkә qol urәd’.
Ozaytirma daraja – ish, -g‘ish, -imtil, -g‘ilt, -roq affiksi orqali yasaladi.
Surx. sɔrishin djigit (sariqroq), qɔramtil djun (qoramtir), jetɔvgә nә yyedik; Forish: bi:chchi:ginә mәkkә (qismangina)
Qiyosiy daraja: Farg‘. yo‘qerag‘ xamir, kemrak bulut
-r : affiksi qiyos ma’nosini bildirganda chiqish kelishigi affiksi (-dәn, -tәn) qo‘shilgan so‘zdan keyin korә, yәnә, tәg‘n kabi qo‘shilib aytilishi mumkin: sәndәn korә nөvchәr: Asliy sifatlarning qiyosiy darajalari Buxoro dialektida quyidagicha yasaladi:–rɔq: yaxsh’rɔq, yamɔnrɔq;
Sifatlarning ma’no turlari.
Xarakter xususiyat bildiruvchi sifatlar: Surx. hakkә (sezgir, hushyor), hoqqi (qo‘pol); Bux. koy’msәk (qizg‘anchiq); Forish. atbaz ɔdam (chavandoz odam).
Holat bildiruvchi sifatlar: Surx. zog‘im (badqovoq, gavdali), bujur (cho‘tir); Nam. t’tt’q (yirtiq); And. ɔg‘r ɔyәq (homilador).
Rang-tus bildiruvchi sifatlar: Surx. zәrchә (sariq kasal).
Hajm-o‘lchov: Surx. g‘aybar (katta); Qarshi: dәrɔz (uzun)

SON
Numerativlar. Shevalarda numerativlar ko‘pincha ot turkumiga oid so‘z lardan bo‘ladi. Sam: b’r suq’m topraq; And. b’r tutәm chәch;

Numerativlar turli ma’nolarni bildiradi: Qoraqalpoq, o‘g‘uz shevala rida yekki’ tunna; Nam: onnuch bɔtmɔn, ’kk’ pәysә, onәkk’ m’sqɔl; Sam: b’r kәp, b’r chek’m, b’r qult’m.
Sariq uyg‘ur tilida ikkon (ikki un), uchon, tөrton, pison, alton, yyelton /jeton, sakison, toqison, tipida sanaydilar.
Qarluq tip shevalarda, ayniqsa keksalar nutqida kamaytirib sanash ho disasi uchraydi: b’rәm k’r//kix//qirq, uch kәm yell’y//yell’g yoki orttirib sanash sistemasi qo‘llanadi: toxsәnnәn//toxsәndәn ussom ɔrt’q// ɔtt’q, yetmushdәn//yyetm’shtәn ɔlt’ som z’yɔt//z’yәt//z’yәt va h.
Tartib sonlar sanoq son o‘zagiga qorluq tip shevalarda –unchi, -nch’, -’nchi, -lәmch’, ayrim shevalarda –unchi (Nam. Puchunch’, totunch’), o‘g‘uz tip shevalarda –lәmch’, lәnch’, lәndj’ kabi affikslarning qo‘shilishidan yasala di: Masalan, qarl. b’r’nch’ kun, b’rlәndj’ oyun: og‘o‘z b’llәmch’ kәld’sh. And., O‘sh. B’r’idj’, ’k’ndj’ onlәndj’. Qarshi. Beshlәmch’ ch’rәg‘.
Tartib sonlar sanoq son o‘zagiga qarluq tip shevalarda -nch’, -’nch’, -lәmch’, ayrim shevalarda –unchi (Nam., puchunch’, totunch’), o‘g‘uz tip shevalarda –lәnch’, lәndj’ kabi affikslarning qo‘shilishidan yasaladi.
Dona son. Nam.: b’te: qipch. sk’te: qarl.: ushtә: Qarshi yyettә: Nam.tongtә.
Taqsim son. Quyi Qashqadaryo shevalarida. yekk’tәdәn, Qarshi: tottәdәn.
O‘g‘uz tip shevalarda: uch – dortd’yn choynәk tikdolә.
Kasr son. qarl. ushtәn b’r, onnәn b’r; qipch. vonnambir.
Jamlovchi son. Surx. avzi birev, qulag‘i yyekev, Qarshi, Park., And. b’ rәp, ’kәv. qipch. beshev. Mank. uchәs’, to:rәs’ kett’;O‘g‘uz tip shevalarda –әlә, -әv affikslari o‘rnida sanoq sonlarga tegishli shaxs, egalik ffikslari qo‘shilishi natijasida ham jamlovchi son yasalishi mumkin. besh’n’z borgә ’shlәd’ngee, ’kk’m’z gәld’k.
Chama son. qarl.ushtәlәp, beshtәlәp. beshev – beshevlet: qarl. beshtә – besh tәlәp yyed’; Jiz. ɔlm’shtәchә, toxsantәchә. Surx. vontama – vombeshtәmә bɔr.

Olmosh

Olmoshlarning shevalardagi qo‘llanishida farqli holatlar mavjud. Kishilik olmoshlar shevalararo faqlanadi: mәn, sәn, ul/u, biz,-bizәr-biz lәr; siz-silәr-sillar; ular-ulalar.
Ko‘rsatish olmoshlari:
B.k. bu
Q.k. mүning
T.k. mүni
O‘.p.k. mүndә
J.k. mүnә
CH.k. mүndin
(anav, manav so‘zlari ham shu tarzda turlanadi). Ko‘rsatish olmoshlarini qo‘llashda yaqin-uzoq, aniq-noaniqlikka qat’iy rioya qilinadi, so‘zlovchiga yaqin bo‘lgan predmetga ishora qilinganda bu shu uzoqqa ishora qilinganda u, o‘sha olmoshlari ishga solinadi.
So‘roq olmoshlari: kim, ne/ni, ni:du, nichik, n’xi/nixi dedi, nechchi, qancha.
O‘zlik olmoshi: oz. Uning kelishiklar bilan turlanishi egalik olgan ot turlanishidan farq qilmaydi. ozi, oziming, o:zinqin, o:zinә,ozini/o:zinni, ozin:dә, ozin-din.
Bo‘lishsizlik olmoshi: hech kim, hech nima. Gumon olmoshi: kimdir, nimadir, birov, birne.
Belgilash olmoshlari: hәmmә, bәrchәsi, bәri, jәmisi, butin, hәr kim, hәr nәrsә.

Fe’l
Fe’l so‘z turkumiga oid so‘zlar shevalarda turli ma’no nozikliklari bilan farqlanadi. Bu haqda “Tuslanish” mavzusida to‘liq to‘xtalgan edik.

Qo‘shma fe’llarning tuzilishi adabiy tilga to‘g‘ri keladi.:
Ot + fe’l: qol qoymaq, xizmat etmak.
Fe’l + fe’l: oqip chixmɔq, soylab bermak.
Bol, qol, al, kor,ber, tur, yet, qil ko‘makchi (so‘zlari) fe’llarining qo‘lla nishi va ma’no jihatdan adabiy til normasidan chetga chiqib ketadigan joyi yo‘q.
Shevalarda fe’l nibatlari va funksional formalari
Shevalarda fe’l nisbatlari adabiy tildagiga deyarli mos keladi, fonetik tomondangina o‘zgachaliklar uchraydi.
Shevalarda, ayniqsa Surxondaryo qipchoq shevalarida funksional formalar adabiy tildagidan farq qiladi.
Surxondaryo shevalarida harakat nomining –sh, -ish, v, -uv, -gi, -gi formalari ishlatiladi. –sh, -ish vositasida yasaluvchi harakat nomi ancha keng qo‘llanadi. ɔlishtiң berishiyәm bor (Beshk.). Djiyish – ichishtәm kәmi djoq (Ismoyiltepa). Djurishing shu bosa bug‘unnәr djetishing qiyin (Ism.) Bɔrishiman qaytamaqqa tushipti (Bold.)
Misollardan ko‘rinadiki, -sh, -ish bilan yasalgan harakat nomi otlar singari turli affikslarni olib o‘zgarishi mumkin. –v, -uv, affiksi bilan yasaluvchi forma ham nisbatan faol ishlatiladi. Paxtamiz yyekinchi ishlevdәn chixti (Muzr.) Keluviң qiyim boldi (Okt). ɔluvdiң beruviyәm bor (Ism.)
-v, -uv affiksi bilan yasalgan harakat nomining bo‘lishsiz shakli –ma affiksini keltirish yo‘li bilan hosil qilinadi.
Adirga chixmovim (chiqma+v) bolarakan. Djolimnan qaytmovim bolarakan (Beshk.)
Ushbu shevalarda –gi, -gi, -ki, -ki vositasida yasalgan harakat nomlari ham egalik affikslari, ba’zan –day ravish yasovchi bilan birga qo‘llanadi: ɔgiday kongni borimish. Voning tog‘risida gәplәshkidey bomapti.
Ma’lumki bu affikslar eski o‘zbek tilida aktiv qo‘llangan va sifatdosh, harakat nomi yasalgan.
Surxondaryo qipchoq, shevalarida xarakterli –әri formasi mavjud bo‘lib, u shu kungacha faqat Shahrisabz shevasida qayd qilingan va harakat nomiga kiritilgan.
qirq kilәng bir xollap kotәrәri (Baymoqli) yekәv –yekәv bolip chobari(Ism). Bunda o‘sha affiks qo‘shilgan negizdan anglashilgan harakatni bajarishga undash ma’nosi anglashiladi.
Qipchoq shevalarida –b, -ib affiksli ravishdoshlar aktiv qo‘llanadi. әvәllәri sherobotgacha chomichlilәrәm birәv-birәvinikiga qɔnnashib djurәridi.
… ɔsopdeng votini bir djɔqa ishirib (surib) issiq qurimga kөmmәni kөmip pishirgichiydik (Soqchi).
ɔtti ɔpkeppergәn odamnәn vondiribɔlasiz (Ism.) Chɔyini ichippoldi (sandxi holat).
-e, -y affikslari hozirgi zamon ravishdoshining hosil qiladi. Bir yil qirq kunni paxtada otkәzgichiydiq (Angor). Vong qolida kitabi – voqiy voqiy kelәdi, chәp qolidә chәynәgi chayqay- chayqay keladi. Sɔvga sɔlam degәndә tolib-toshib kelәdi (Minor).
Qipchoq shevalarining shunday xarakterli xususiyati borki, -ә bilan bitgan ravishdosh cho‘zib aytiladi va negizdan anglashilgan harakatning ko‘p davom etganligi ma’nosini bildiradi: Kelәttep qarab otira: qani kelsә (Ismoilt.) Izidәn quva: qani djetkirsә.
-a, -y affiksli ravishdoshning bo‘lishsiz shakli –ma, -pa affikslari vositasida hosil qilinadi: nɔs ɔttim, deri ishtim pɔyda qimayberdi, song duxtirge bɔrdim (Tupk) Rәyiskә bәrgannan nɔrmag‘an kөpkәri chɔppay qoydi ɔtiңiz.
-ginchә, -kinchә, -qincha affikslari vositasida payt ma’nosini bildiruvchi ravishdosh yasaladi. Men keginchә paxtani chigitlә, depti (Oqqo‘rg‘.) Shәripә qizim tuvilginchә kәlxosda ishlәdim.
Ba’zan – gincha affiksi o‘rtasida egalik affiksi kelishi mumkin: Kөtәrip keginimchә bolarim boldi.
Adabiy tildagi –gach affiksi ifodalaydigan ma’no –gәndәn song, -gәngdәn song, -gәndeng kiyin vositasida beriladi: Ichkәndәng kiyin jdutmay bolama.
Qipchoq shevalarida sifatdosh yasovchi affikslar adabiy tildagidan farq qiladi. (-gәn, -kәn, -qan). Ilgәri pixorda turgan beklәrminәn әlәyqasi bɔrәkәn biziң bɔylardiң(Ism.) Xisɔr ketken egamdiң ati qashqamaqan (Soqchi). әldiңnan eg‘atig‘an suvding qadiri djoq.
-gich affiksli sifatdosh –kich, qich, -g‘ich kabi fonetik variantlari bilan aktiv qo‘llanadi. Bu affiks vositasida yasalgan sifatdosh uch xil xususiyatga ega.
boldi ko‘makchi fe’lidan oldin kelib, adabiy tildagi –edigan affiksli sifatdoshning vazifasini bajaradi: Yyekkundә bir qolla xәbәr ɔg‘ich boldi. Shonnam beri uyigә vɔxtida kegich boldi(Oqtepa).
edi to‘liqsiz fe’lidan oldin kelib, adabiy tildagi (-a)r affiksning vazifasini bajaradi: Men atti djetәlәgichedim, vol hәydәgichedi. Djeshlig‘imizda kopkeri chopqichiydiq.
otlashganda adabiy tildagi –uvchi affiksli sifatdoshning vazifasini bajaradi. Quvg‘ichlar djetib ɔsa... Men parganalike ishluvchilәrgә choy qaynatkich bob ishlәdim.
uvli affiksi vositasida ham sifatdosh yasaladi. Qayvax qaytsayam uyi shipiruvli, әvqati pishiruvli.
(a) r affiksi vositasida ham ba’zan sifatdosh yasaladi. Bar’shәrbor’shәr
Ravish
Shevalardagi ravishlar adabiy tildagi normadan chetga chiqolsaydi, faqat so‘zlarning fonetik qiyofasida bo‘ladi. Iqon – Qorabuloq shevasi, Xorazm –O‘g‘uz shevasi
Payt ravishi
Bugun, ertan, axsham buyin, ye:r,
yertәkunduz, heli, axsham, yertan
xa:zir, biltir xarvax.
O‘rin ravishi
Shunda, baqa, ke:din, shaqtin, uzaqta, alistan, ayshaqa, mɔyshaqa, shuya:na.
Holat ravishi
Te:z, zo:rg‘a, qiyin, ag‘ir, onay, seki:n, mu:t(bekorga), tixtavsis, yayav.
Daraja-miqdor ravishi
Kop, a:z, picha, ɔbdan, shunchalli, qanchalli, tintaqdiy, pitә, sira.
Ravish yasalishi
Leksik yo‘l bilan: kop, a:z, yaxshi, chaqqan, alis.
Morfologiq yo‘l bilan: -cha, -chә, -day, -dәy, -lan, -lәn, -chasinә, -chәsinә, -an, -әn: -qastan, yigitchә.
So‘z yasalishi
So‘z yasash qo‘shimcha qo‘shib so‘z yasashdir. SHevalarda so‘z yasovchi affikslar quyidagilar:
Toshk. suzәng‘ch (suzag‘on)
Farg‘. q’z’lcha (qizil lavlagi)
Xorazm. damizlik (tomizg‘i)
Kompazitsiya orqali qo‘shma so‘zlar yasaladi: Farg‘. qɔra yalaq (chug‘urchuq), And. patma ch’mch’q (jiblajibon).
O‘zbek shevalarida adabiy tildagi ba’zi affikslar boshqa ma’noda qo‘llanishini ham ko‘ramiz. Masalan, -cheң// -chen: Farg‘., Andj., mahs’chen// mәhs’cheң (mahsisiz), Toshk., Surx., mexs’cheң adabiy tilda maxsichaң (mahsili, kalishsiz), And., Farg‘ yaxtekchen (yaktaksiz) – Toshk. yextekcheң adabiy tilda yaktakchang (faqat yaktakli, choponsiz)
Surx. avishta - oldi-berdi
bergi – uloq, kurash musobaqalarida g‘olib uchun ajratilgan sovga
bejɔg‘im – yoqimsiz, qilig‘i sovuq
belgi – ma’lum, aniq
burum – muyulish; uyimiz burumdan өtkәn djәyda
boyinsa – tengqur
bөktәrgi – egar orqasiga bog‘lanadigan ot jabdug‘lari
bolishmoq – tarafini olmoq
gәbulov – gapning ma’nosi, yurug‘i
nebir – qanday, ajoyib; ilgәri nebir pelvәnnar өtti
pɔrimni (perim) – yoqimli, әsәl sizgә pɔrimni
sarilmɔq – kutmoq, intizor, bo‘lmoq.
sinamɔl – sinalgan odam, ishonchli
tamaxlɔv – bo‘yinga bog‘lanadigan xotinlar bezagi
tәmaxsɔv – ochko‘z
tiyәt – ulush
tusәmɔq – istamoq, xoxlamoq: koңni tusәdi
tushum – daromad
uchunmɔq- qo‘rqmoq, kasallanmok
uyrim – girdob
uchәm – uchta tug‘ilgan uloq, qo‘zi
oңdi – kiyimdiң reңi oңdi, o‘zgardi
өrish – mol o‘tlaydigan maydon, yurish
өrlәshmaq –baxslashmoq
hoqqi – qo‘pol
chagiraymɔq – ko‘zini olaytirmoq
chaypimaq – har joydan termoq
chәkki – 1. suzma; 2. noqulay bo‘lmoq, yopishqoq, shilimshiq (soz tuproq).
SHEVALAR SINTAKSISI
Reja:

1. 
   Shevalardaso‘zbirikmasivaizofalibirikmalar.
   
2. 
   Shevamatnlaridagaplarning ask etishi.
   

So‘zlashuv nutqining mukammal o‘rganilmaganligi. Til odamlar orasida fikr olishuv vositasi bo‘lsa, nutq esa shu fikr olishuv vositasining ro‘yobga chiqish va til materiallaridan foydalanish jarayonidir. Fikr olishuv esa nutqning ilmiy, badiiy va o‘zaro so‘zlashuv uslublari orqali voqe bo‘ladi. O‘zaro so‘zlashuv nutqining adabiy uslubi va mahalliy hududlarga xos formalari mavjud.
O‘zbek tilshunosligida mahalliy hududlardagi aholi nutqining fonetik, morfologik va leksik tomonlari ozmi-ko‘pmi tekshirilgan. Ammo so‘zlashuv nutqining mahalliy sharoitga xos bo‘lgan formalari bilan adabiy og‘zaki formasining o‘zaro aloqasi, ular orasidagi farqlar atroflicha o‘rganilmagan. Bu masala rus tilshunosligida akademik V. V. Vinogradov tomonidan o‘rganilgan nutqning og‘zaki formasi o‘ziga xos uslubga ega bo‘lishini qayd qilganida rus tilining o‘zaro so‘zlashuv formasini e’tiborga olgan1. Bu narsa o‘zbek tiliga ham bevosita o‘zaro so‘zlashuvga xos og‘zaki formasi hamda uning o‘ziga xos bo‘lgan nutqining o‘ziga xos uslubi o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi, deb o‘ylash xato bo‘lur edi, degan fikri ham dialektal nutqning alohida xususiyati borligini, uning adabiy (og‘zaki) nutq bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Dialektal nutqda mahalliy odamlarga xos pauza, intonatsiya, turli ifoda vositalari hamda undan mahalliy odamlarning tushunishiga oid bo‘lgan doiraga taqlid qilish ham namoyon bo‘ladi. Unda savol beriladi, javob olinadi, ortiqcha replika bo‘lmaydi, o‘rniga qarab replika, pauza, davra ham sharoitga moslashib qisqa bo‘ladi. Unda o‘ziga xos emotsionallik, gap bo‘laklarining urg‘u va pauza bilan ajralib turish holatlari, bo‘g‘in va taktlarni alohida ifoda qilishdan tashqari, birikma, fraza, sodda gap va qo‘shma gaplarni ajratib aytish hollari ham mavjud, chunki til faoliyati til materiali va tizimi bilan dialektal bog‘liqdir. Dialektal nutqda maxsus tayyorgarlik bo‘lmaydi, nutq bunda dialogga asoslangani uchun so‘zlovchi ma’lum erkinlikka asoslanib gapiradi. Nutq to‘liqsiz gap formasida tarixiy ravishda namoyon bo‘ladi, unda ifodalilik, ekspressivlik, intonatsion tugallik mavjud bo‘ladi.
Dialektal nutqning namunalarini o‘rganish orqali o‘zbek shevalari va dialektlarining sintaktik xususiyatlarini yoritib berish mumkin bo‘ladi. Hozirgi kunda sheva va dialektlarning sintaktik holatlarini o‘rganish ham juda katta ilmiy amaliy ahamiyatga ega. Mavjud monografik tavsif va tadqiqotlarda sintaksis qismining bo‘lmasligi, birinchidan, ushbu soha traditsiya holatida o‘rganilmaganligi bilan, ikkinchidan, sintaktik tahlilning nihoyat darajada qiyinligi izohlanadi. SHeva va dialekt larning sintaktik xususiyatlari har xil janrdagi jonli nutqlarni uzoq muddatli kuzatish natijasida to‘plangan faktik materiallar asosida yoritib berilishi kerak.
O‘zbek shevalarining sintaktik xususiyatlarini, albatta, ajratib olingan ma’lum bir hudud doirasida M.Mirzayev, F.Abdullayev, Y. Jumana zarov, A.Aliyev, B.O‘rinboyev, X.Jo‘rayevlar o‘zlarining ilmiy tadqiqotlari da yoritishga harakat qilishgan.
Gap bo‘lapklari shevalararo har xil ko‘rinishga ega bo‘ladi. Buxoro guruh shevalarda gapning kesimi sifatdosh bilan ifodalansa, ega bilan shaxs-sonda moslashmaydi, bunda sifatdosh predikativlik (kesimlik) qo‘shimchasiga ega bo‘lmaydi: Man kelgan, ’shlagan; San kelgan, ’shlagan holati yoritilsa, F.Abdullayev tomonidan kesimning 8 xil holatda ifodalanishi ko‘rsatiladi.
Fe’l kesim bo‘ladi: Ia:ra aytin, oye grsn.(Qo‘shiq)
Yoq, bar so‘zlari kesim bo‘lib keladi: Mәnda ba:, sәnda yoq.
Sifat kesim bo‘ladi: Baqiraq dyen bolg‘an’ yaxsh’, baqirib durg‘an’ xunnanam yәxsh’.
Olmosh kesim bo‘ladi: Gelyat’rg‘an yarn’ uz, ya:d’ndәkәn bәrgen sөz.
Son kesim bo‘ladi: Ikk’ ombesh – br ottz (maqol).
Infinitiv kesim bo‘ladi: Maxsatm oqimaq.
Ish oti kesim: Br geryәn blsh, ikki geryәn – dan’sh.
Ravish kesim bo‘ladi: Deyxan deyxannәn besh gun soң.
Ega 7 xil holatda ifodalanadi:
Ot: Meyman girәr yeshiktan, de:lәt grәr deshktәn.
Sifat: Yaxsh’ tap’v sөllәr, yaman qap’v sөllәr.
Son: Ikki yaxsh’, ikk’den uch yaxsh’.
Sәn sөllәdn, mәn chushndm.
Sifatdosh: Oqig‘an ozar, oqimagan tozar.
Infinitiv: Qosh qoshmak – bormaq-kelmәk.
Ish oti(harakat oti): Yer xatnn ur’sh’ – dekenen kursh.
Aniqlovchi 5 xil ko‘rinishda ifodalanadi:
Ot: Sha:y’ geynek yyelpdyd yurgendә.
2. Sifat: A:k kyk kәyda yaylur ta:g‘ olmasa, Q’z’l gul qayda ach’lur ba:q olmasa,
3. Son. Ba:zara barsaңiz, yoliң, iz volg‘ay, uch – doqqiz almag‘a qoyniң iz dolg‘ay.
4. Olmosh: Xu uchakten bu ucheke baqaman, Qumr qusht’yn qanat’mn’ qaqaman.
5. Sifatdosh: Cheme:dә sayrag‘an bulbul, chemen guln xazan etme.
To‘ldiruvchi
Ot: Ag‘zina qarap sөllә, gezzң ya:g‘ bas’pt.
Sifat: Ull’n’ xormet yet, kchchn’ izzәt.
Son: Ko‘pn gөrdm, brn sө:lm, ya:r’ ba:r’n blmadm.(Qo‘shiq)
Olmosh: Saңa chusht men yәtmn nәzәr, Qachan olg‘ay ikk yyetim ba:zar (Qarnoq).
Sifatdosh: Kөptn ajralg‘ann bөr yyer.
Ish oti: Sөllәshn yәxsh gәrәd vu (Urganch).
Infinitiv: Salam bermeknә:m blsh gәrәk.
Hol
1. Ravish holi: Oylam’yn sөllәyәn , ag‘r’m’yn өlәd.
Payt holi: B’y kun kech yeksәң, by xeptә kesh orәsә(Iqon).
O‘rin holi: Betta gөsh arzɔn, ye:ttә ikk somg‘a bergdm?(Mankent).
4. Inkor gaplarning kesimi vazifasida qo‘llanadigan emas, yo‘q so‘zla ri ba’zan o‘zaro almashadi, qorishtirib ishlatiladi. Bunday farqlamay ish latish “ikki tilli” shevaning xususiyatidir: – Bu kun jumam’? – Yo‘q, bu kun juma yo‘q, shambә. Jora kecha kelgan yemas.
Bu shevada mumkin emas o‘rniga “mumk’n yo‘q” holati qo‘llanadi.
5. O‘rin-payt kelishigi yordami bilan shakllanishi lorzim bo‘lgan boshqaruv aloqasi jo‘nalish kelishigida shakllanadi: B’z(lar) q’shlәqqa turam’z.
6. Buxoro shevasida (“ikki tilli shevada”) tojik tilidan o‘zlashgan izofa aniqlanmish + aniqlovchi so‘z birikmasi keng ishlatiladi: gulra’nɔ, gultɔj’ xuro‘s- gultɔjixo‘rɔz.
7. Gap bo‘laklariga xos muayyan tartibning o‘zgarishi-inversiya adabiy tildagiga nisbatan shevalarda ko‘p uchraydi. So‘z tartibi shevalarimizda erkin. Buxoro guruh shevalarida: 1. u ɔvqәt ko‘p yyeyd’ – u ko‘p ɔvkәt yyeyd’. 2. u tez vazifan’ bajard’ – vazifan’ u tez bajard’ – ...tez u bajard’.
Gapda so‘z tartibi sintaksisning muhim problemalaridan biri hisoblanadi. Dialektal nutqda so‘z tartibi gapda ahamiyat berilgan bo‘laklarning birinchi aytilishi bilan farq qiladi.
Diqqat markazida bo‘lgan so‘z birinchi aytilaveradi. Do‘q qilish, qo‘rqitish, qat’iy buyruq qilingan paytlarda olmosh egalarining “tushib qolishi”, kesimning oldin aytilishi oddiy tartib bilan mos kelmaydi. Masalan, tur o‘rningdan, yo‘qol bu yerdan kabi. Dialektal nutqning intonatsiyaga boyligi, unda har xil nutqiy tovlanishlar mavjudligi gap bo‘laklarining joylanishiga ham ta’sir qiladi. Gapda so‘z tartibi quyidagi vazifalarni bajaradi: gap bo‘laklarining o‘zaro aloqasi ta’minlanadi, bo‘laklarning joylashishi, fikrning ma’lum maqsadga qaratilishi uchun xizmat qiladi. Gap bo‘laklarining ekspressiv-stilistik xususiyatini ko‘rsatadi. So‘zlovchining maqsadi, tinglovchining situatsiyadan kelib chiqadi gan fikri oydinlashadi.
Gapda bo‘laklarning joylanishi psixo-lingvistik ahamiyatga ham ega. Maqol va matallarda gap bo‘laklaridagi tartib ma’noni kuchaytirish maqsadi bilan bog‘liq. Bularda qofiyalanish, ohangdorlik sezilib turadi: Bөyima yarasha tamag‘im, өpkeleme qonag‘im(maqol).
Gap bo‘laklarining tartibi adabiy til uchun ham, dialektlar uchun ham muhim lingvistik-struktural sohadir.
Sodda gap bo‘laklarining odatdagi tartibi:
Ega – kesim; ega – to‘ldiruvchi – hol – kesim; aniqlovchi – ega – to‘ldiruvchi – hol – kesim.
So‘zlar tartibining o‘zgarishi natijasida gapdagi so‘zlarning grammatik munosabati o‘zgarsa, bunda tartib grammatik vazifani bajargan bo‘ladi: yets’n yәxsh’ murәtkә – Yaxshi yetsini murodga...
Prof. A. Aliyev Namangan guruh shevalarida gap bo‘laklarining tartibi ni bu tarzda birma-bir bergan:
Ega – kesim: o‘sma ketәr, qɔsh qɔlәr.
Ega – to‘ldiruvchi – kesim: yɔmɔn yɔmenl’g’n’ q’lәd’.
Ega – to‘ldiruvchi – to‘ldiruvchi: Qәssɔp ɔshnәs’gә sɔtәr.
Ega – to‘ldiruvchi – payt hol – kesim: q’z juvɔnggә qosh’lgәgdә hur volur.
Ega – ravish holi – kesim: yәxshi tɔp’p gәp’rәr.
Qaratqich – qaralmish(aniqlovchi-ega) – kesim: jeyy’ tevәs’- pes’ bomeyd’.
To‘ldiruvchi –to‘ldiruvchi – aniqlovchi – kesim: yecha:n’ dәdәnggә b’pәddɔs kosәtmә.
Aniqlovchi – kesim: b’ – ch’ttәxɔnә.
Aniqlovchi – ega – o‘rin holi – kesim: ulen’ xe:l’s’ beydәn uroq.
Aniqlovchi – ega – kesim – to‘ldiruvchi – ravish holi: g’r’m qenә: k’ymәymәn yɔqәsi yirtiq.
Payt holi – payt holi – ega – o‘rin holi – qo‘shma kesim: yettәgә ɔsh’chәrdә bɔsmәch’lә sho:rdәn qɔch’p ot’sht’.
Ega – aniqlovchi – to‘ldiruvchi – ravish holi – kesim: bor’ ett’ gәp’gә lәqqә cho‘shipti.
O‘rin holi – sifatlovchi – aniqlovchi – qaratqich aniqlovchi – ega – kesim: yeshuvin nan ɔqqәn su:n’ qәdr’ yo:.
To‘ldiruvchi – ravish holi + kesim+:su:n’ kormәy yetu: yyechmә.
Ega – to‘ldiruvchi – kesim – maqsad holi: m’zzәmәmut yolgә ch’xt’ heymәnzullәshkәn’.
Aniqlovchi – o‘rin holi – ega – kesim: orun’ tәg’gә ɔlmә chushmeyd’.
Aniqlovchi+to‘ldiruvchi – ega + to‘ldiruvchi – kesim: b’rɔpp’ tәrәt’mәm sәn nɔmɔzz’ oq’mә.
Gap bo‘laklari bilan grammatik bog‘lanmagan so‘zlar va konstruksiyalarga xos dialektal kirish so‘zlar va iboralar ishlatiladi.
Buxoro guruh shevalarida: avvalam, magaramki, cheq’dan, manga qaraң: Hama keli’p o‘turd’ avvalam; ular kelelmad’lar cheq’dan.
Turk – kaltatoy shevasida gap bo‘laklari bilan grammatik jihatdan bog‘lanmagan so‘zlarga undalma va kirish so‘zlardir: bɔlәm senga n’mә boll’?
Shevalarda qo‘shma va murakkab gaplarga nisbatan sodda gaplar ko‘p uchraydi.
Y. Jumanazarovning ta’kidlashicha, u 1962-1967 yillar ichida Xorazmdagi 112 odamdan 2800 gap yozib olgan bo‘lib, shundan 2100 tasi sodda gap, ya’ni 75 foizi sodda gap...: Aytqanim –shu; deganim –degan; bala –bala
Dialekt va shevalarda qo‘shma gap komponentlari o‘zbek adabiy tilidan keskin farq qilmaydi. Ikki komponentdan iborat qo‘shma gaplar uch va to‘rt komponentlardan tashkil topgan qo‘shma gaplarga nisbatan ko‘p tarqalgan: G‘ava bulit bo‘ldi, dag‘in gunem savip getti. Damaqi o‘rtag‘a alip yyemәkә aylanishiptilar(ovqatni tayyor qilib yeya...) ekkәn xirman etәr, ekmәgәn әrman yetәr.
Qo‘shma gaplarning uch sodda gap komponentlaridan iborat bo‘lishi ham ancha keng tarqalgan: Ayttim, hazir gәlәdi, bir zamin o‘tiring.
Qo‘shma gaplar to‘rt sodda gap komponentidan iborat bo‘lishi ham mumkin: axsham bulut bo‘ldi, paxtani yag‘navedik, yig‘madi, yaxshi vo‘ldi.
Qo‘shma gaplar beshta komponentdan iborat bo‘lishi mumkin: Uyә girip: anavi qana? –dedi, hazir gәlәdi, dedim.
Gap ichida har xil formada ishlatilib, bir-biriga yaqin ma’noni anglatuvchi va gapda bir xil vazifani bajaruvchi parallel sintaktik konstruksiyalar sintaktik sinonimiyani tashkil qiladi: qating og‘riydi? Ne:ring ag‘riydi?
Kennɔyim kelvɔttilә – gelimbiyim gәyatilla – yangam kelɔptila.
Qayqilarim yajjan chiqdi// Go‘rgen azaplarim unut bo‘ldi... juda ko‘p::: 1. Men birtudan paxta terdim. 2. Men dim ko‘p paxta terdim. 3. Men yyer qaraqan paxta terdim. 4. Men yyer djahan paxta terdim. 5. Men yyer xiri paxta terdim. 6. Men iqin–diqin paxta terdim(Xorazm v.).
Intonatsiya orqali so‘zlovchining his-tuyg‘usi, ichki kechinmalari, nutq predmetiga turlicha munosabati aniqlanadi. Og‘zaki nutqimizda gapning grammatik-fikriy bir butunligini intonatsiya bildirib turadi. So‘z, so‘z birikmasining gap yoki gap emasligini intonatsiya orqali bilamiz.
Dialektda intonatsiya predikativ vazifasini ham bajaradi. Buyruq gaplarda darak gaplardagiga qaraganda nutq tembri va sifatining kuchayishi bilan xarakterlanadi, qisqa va ixcham jumlalarda ovoz kuchi alohida bo‘ladi: bor, ket, oqi, tur kabi.
So‘roq gaplarda intonatsiya ovozning gap oxirigacha so‘raladigan so‘zgacha kuchayib, ko‘tarilib borishi bilan xarakterlanadi: Siz paxtani nega oz terdingiz? Mektepden gelip paxtag‘a barasa – ә?
Misollardan ko‘rinib turibdiki, dialektal gaplarning o‘ziga xos ohanglari, aytilish xususiyatlari bor. Intonatsiya haqida berilgan gaplar Xorazm shevasidan olingan misollar bo‘lib, ular misolida shevalardagi intonatsion holatlarni ko‘rishga harakat qildik. Sababi intonatsiya shevalar va dialektlar doirasida yaxshi o‘rganilmagan murakkab hodisadir.
Adabiy tilda bo‘lgani kabi jonli tilda(sheva) ham har bir gapning o‘ziga xos intonatsiyasi bo‘ladi.
Dialekt va shevalarning sintaktik qurilishini har tomonlama tavsif qilish hozirgi adabiy til, yozma yodgorliklar tili va yetakchi shahar shevalari tili bilan qiyosiy o‘rganishga asoslanadi. Dialektal sintaksis nisbatan olganda tor doiradagi kishilar uchungina xizmat qiladi.
Dialektal sintaksis dialogga asoslangani uchun unda qisqalik, ixchamlikka erishish kabi xususiyatlar bor bo‘ladi.
Tilimizda shevalar va dialekt(lahja)larning sintaktik xususiyatlari ni bilish uchun (shevalar) qiyosiy va tarixiy-qiyosiy plandagi ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish juda zarurdir.
Dialektlar fonetik, morfologik va leksik jihatdan farqli tomonlarga ega bo‘lib, turli guruhlarga bo‘linsa-da, lekin sintaktik jihatdan gap qurilishidagi o‘ziga xosliklar barcha dialektlar uchun umumiy xususiyatga ega: kesimlik affiksi, fe’llarning boshqaruv xususiyati, ta’kid ma’nosini ifodalovchi affikslarning kesim tarkibida kelishi kabi hodisalar deyarli barcha dialekt va shevalarda u yoki bu darajada bir xil tarzda uchraydi.
Shevalararo farq qiluvchi xususiyatlar, asosan so‘z birikmalari va kelishiklarning funksional parrallellizmida ko‘rinadi. Aniqlovchi va aniqlanmish birikmasi ba’zi shevalarda (Samarqand, Buxoro, Qashqadaryoning ayrim shevalarida) izofa birikma sifatida qo‘llanadi: Osh’ palov, Poshshoi Iskandar, aka mullo. SHevalarda yozib olingan matnlarda turkiy izofalar keng qo‘llangan: Miymәnnәrgә әdrәs korpә tayladi (qatag‘an) sem’z qoy qimmat oladi (turk). Lekin forsiy va adabiy izofalar kam uchraydi. Bunday iboralar tojik va o‘zbek xalqlari aralash yashagan joylardagi aholi nutqida uchrashi mumkin.
Kelishikli boshqaruv munosabatidagi birikmalarning qo‘llanishida ham shevalararo farqlar mavjud. Bunday birikmalarda bir kelishik affiksi o‘rniga boshqasining qo‘llanishi ayrim shevalar uchun xos bo‘lsa, boshqa shevalarda umuman ishlatilmaydi.
M., Jo‘nalish kelishigi -ga o‘rniga o‘rin-payt kelishigining -da qo‘llanishi faqat Samarqand, Qashqadaryo (kimga ishi bor// kimga gapi bor, bir kunga// kunda bɔrib kelaman) shevalari uchun xos bo‘lsa, Toshkent tip dialektlarda uchraydi.
Qaratqich kelishigi bilan tushum kelishigi o‘zaro farqlanmagan holda, parallel qo‘llanishi esa barcha shevalar uchun xos.
Tushum kelishigi qaratqich kelishigi o‘rnida: Bizdi teshamiz, qishti kuni.
Tushum kelishigi jo‘nalish, chiqish, o‘rin-payt kelishigi o‘rnida: Shuni (//shunga)toy qi(l) sak.
Jo‘nalish kelishigining o‘rin-payt kelishigi o‘rnida: qizga toy qilaman va h.k.
Fe’l takrorlanib kelib, davomiylikni ifodalaydi. әnә kep qɔlәr, mәnә kep qɔlәr m’nәn ot’rvurdu: ot’rvurdu tɔ qɔrәng’ tushg‘u:chә (Toshkent) bo‘lak o‘rin. Peshәnәs’ Nuriddin qur’p ketkurr’ shunda: shorәkәn. Mәn’ ushtә bɔlәmm’nәn k’m bɔqәd’, mun’ qәmәt’p qoysә. Oshәqqә ketvatu:vd’m oz’mәm (Toshkent); ’it’zәmm’ b’r’nch’ or’ңgә qoyәrd’u (Toshkent). mәq’p tur’psәn soppәy’p. keskechә yәtt’ kulәlә bop. Oyk’ll’g‘d’m kelip ketti mən’ (YUQSH). Kechә gәp’rgən gəp’m yes’mdә yog‘ mən’ (Ush).
Bu gaplarda aniqlovchini bemalol tushurib tashlash mumkin. bolən’ urməyd’lə bet’gə (Jiz.) goshəngədə korərd’ q’z m’nən kuyəv b’r-b’rin (Toshkent).
Sheva matnlarida ko‘proq sodda gaplar qo‘llangan. Shunday bo‘lsa-da, sodda gaplarni har doim ham chegaralab olish qiyin. Sheva matnlarida ayniqsa gap bo‘laklari. Inversiyasi ko‘p qayd qilinadi: B’r kun b’z kelduk Xasan djoy’gə. So‘ngra man oturdum choy ’ch’p (Samarqand).
Matnlarda ko‘chirma gaplar faol qo‘llangan: Kəl əytt’k’: - n’mə beresen? … yyeg‘ləp əyttiki komisərgə: - bizlər nime gunoh q’ldik?
Matnlarda qo‘llangan qo‘shma gaplar ham murakkab xarakterga ega emas: bir kuni tuzoq qoyip otirgen yekən, tuzoqqa bir kəttə ləylək ’l’n’pt’ (Toshk.) qozi boyni kutip otirəversin, yendigi sozni boydən yeshitin (Toshk.)
Gaplarda kirish ko‘p qayd qilinadi: eni shuytүp, Hasən qayqi yertədən kechkəchəy mi:net qip (Qatag‘on).
Undalmalar qo‘llangan: YE, taxsir, exir bizni bir q’l’g‘m’z xudoga yoqqan (Toshk) va h.k.

Adabiyotlar:

1. Ўзбек диалектологиясидан материаллар 1–2 жилдлар, 1997, 1961.
2. Туробова М. Ўзбек шевалари синтаксиси Т. 1984.
3. Решетов В. В., Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбекдиалектологияси.Т., 1978.
4. Тўйчибоев Б., Ҳасанов Б. Ўзбекдиалектологияси. Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, Т., 2004.
5. Ўзбек диалектологиясидан материаллар.1-қисм.Т.,1957.
6. Жўраев Б. Ўзбекадабий тили ва диалектлари.Т.,1963.
7. Решетов В. В., Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек диалектологияси.Т., 1962.
8. Ўзбек шевалари морфологияси. Т.,1984.
9. Ўзбек шевалари лексикаси.Т.,1966.
10. Ражабов Н. Ўзбек шевашунослиги.Т.,Ўқитувчи,1996.

Takrorlashuchunsavollar:

1. Shevalarning sintaktik xususiyati deganda nimani tushunasiz?
2. Yozib olingan materiallardan qanday sintaktik hodisalarni qayd qilishingiz mumkin?
3. Shevalarda morfologik xususiyatlar haqidagi qarashlarni izohlang.
4. O’zbek dialektlarining sintaksis xususiyatlari haqida ma’lumot bering.