O’zbek mumtoz va milliy uyg’onish adadiyoti tarixi

III semestr:
5. XV asrning II yarmi adabiyoti (Alisher Navoiy hayoti va ijodi).
IV semestr:
6. XVI asr adabiyoti.
V semester:
7. XVII asrdan XIX asrning I yarmiga qadar (Xonliklar davri o’zbek adabiyoti).
VI semester:
8. XIX asrning II yarmi – ma’rifatparvarlik davri adabiyoti.
9. XX asrning boshlari (30-yillariga qadar) – o’zbek jadid adabiyoti.
Biroq adabiyotshunosligimizda hozircha davr faolroq qo'llanilib turibdi. Payti kelib, yuqoridagi uch ma'nodan biri “zamon” orqali, boshqasi “muddat” (yoki fursat, on v.b.) orqali o'z yechimini topishi mumkindir. Biroq men, umuman, adabiyot tarixini, xususan, o'zbek adabiyoti tarixini davrlashtirish tamoyillari ishlab chiqilayotganda yuqoridagi uch jihat hisobga olinishining tarafdoriman. Chunki o'zbek adabiyoti tarixi o'zining boy merosi bilan nafaqat turkiy xalqlar yoki Osiyo, balki umumjahon adabiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Shunday ekan, umumjahon adabiyoti tarixini davrlashtirishdagi so'nggi tamoyillarga suyanib ish tutsak, har holda jahon adabiyotshunosligidan ketda (hatto chetda ham) qolib ketmagan bo'lamiz. Demak, davrlashtirish tamoyillariga o'tishdan avval “davr” tushunchasi zimmasidagi bir necha ma'nolar (epoxa, stadiya)ni ham o'zbek adabiyoti tarixiga nisbatan faol qo'llash mumkin bo'lishiga ishonch hosil qilishimiz kerak. Chunki adabiyotimiz tarixi qadimiyligi jihatidan ham, boyligi va istiqboli jihatidan ham boshqa xalqlar adabiyotidan qolishmaydi. Davr (vaqt jihatidan) chegaralanish. O'zbek adabiyoti tarixining davriy chegaralarini aniqlashda biror siyosiy voqea yoki mashhur hukmdorning davlat tepasiga kelishi, inqilobiy hodisalar asos qilib olinishi maqsadga muvofiq emas (bu borada o'nlab tajribalar qilingan, bu o'rinda ularning barchasini keltirib, tanqidiy munosabat bildirib, so'ngra o'z qarashlarimni ifoda qilishdan tiyilaman). O'zbek (turk) adabiyoti tarixini davrlashtirish borasida Fuod Ko'prulu, Abdurauf Fitrat, Miyonbuzruk Solihov, Vohid Zohidov, Natan Mallaev, Xoliq Ko'ro'g'li, Aziz Qayumov, Begali Qosimov va boshqa ustozlarning bu boradagi tasniflarini inobatga olgan holda, menimcha, badiiy adabiyot tarixiy davrlarining chegaralari ham adabiy hodisalar asosiga quriladi. Adabiy hodisani yuzaga chiqaruvchi ob'ekt adabiy asar bo'lsa, uning
yaratuvchisi adabiy siymo hisoblanadi. Shuning uchun ham har qanday adabiy davr mana shu ikki tushuncha bilan bog'liq holda istifoda etilishini nazarda turib, ayrim adabiy asar (mas., “Avesto” yoki “Qutadg'u bilig”) yoki adabiy siymo (mas., Alisher Navoiy davri ilmiy istilohda bor) davr tushunchasini belgilashda muayyan rol o'ynaydi.
Shularni inobatga olgan holda, adabiyotimiz tarixining dastlabki katta davriy umumlashmasi (evropacha aytganda, stadialьnaya obshnostь) mumtoz adabiyot shakllangunga qadar (F.Ko'pruluga ko'ra, islomga qadar) kechgan adabiy hodisalar alohida o'rganilishi kerak. Bunda eng qadimgi davrlardan tortib Mahmud Koshg'ariyning “Devonu lug'atit turk” asariga kirgan ulug' turkshunos olimga zamondosh bo'lgan adiblarning asarlarigacha qamrab olinish lozim.
Ikkinchi davriy umumlashma sifatida mumtoz adabiyotning shakllanishi va taraqqiyoti olinadi, bu “Qutadg'u bilig”ning yaratilish davridan XX asr boshlarigacha, to'g'rirog'i, “Padarkush” dramasining sahnaga chiqishiga qadar davom etadi.
Uchinchi davriy umumlashma jadid (yangi) adabiyoti bilan boshlanib (boshlangich asar nomi yuqorida tilga olindi) XX asr adabiyotini to'la qamrab olgan holda, Istiqlol davri adabiyotini ham o'z tarkibiga olib hozirgi kunga qadar davom etadi. Bu Yangi adabiyot umumiy istilohi bilan o'rganiladi. Bu o'rinda har bir davriy umumlashma adabiytarixiy davrlarga bo'linishi mumkin va lozimligini unutmaslik kerak. Postsovet hududlarida markscha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar nazariyasidan uzoqlashishni ko'zda tutgan “Adabiy davrlar o'zgarishida poetika kategoriyalari” («Kategorii poetiki v smene literaturnix epox»)(1) jamoa tadqiqotida “Evropa hududiga kirmagan adabiy “maydonlar”ni hisobga olish lozimligi haqida gap boradi. Unga ko'ra, folklor an'analari hukmron bo'lgan, mifopoetik adabiy tafakkur asosiga kurilgan, adabiy “kanon”lar hali yaratilmagan davrlarni alohida o'rganish lozimligi qayd etilgan. Bu holat turk (o'zbek) adabiyotining boshlang'ichiga ham taalluqli bo'lib, qat'iy poetik kategoriyalar shakllangunga qadar kechgan jarayonlarni alohida o'rganish nazarda tutildi.
Barcha turkiy tildagi manbalar va jahon tillaridagi ilmiy adabiyotlarning tan olishicha, o'zbek (turkiy) mumtoz adabiyotining nisbatan shakllangan, e'tirof etilgan mashhur namunasi – “Qutadg'u bilig”dir. Shunga ko'ra mumtoz yozma adabiyotning bevosita shakllanish davrini Yusuf Xos Hojib Bolosog'uniy asarining tug'ilishidan belgilash lozim bo'ladi. Uning umrini, taraqqiyot davri esa yangi adabiyotning boshlanishi hisoblangan “Padarkush” (Behbudiy) dramasigacha kechgan davra to'g'ri keladi. Chunki “Qutadg'u bilig”dan “Padarkush”gacha yaratilgan barcha adabiy-badiiy asarlarda yuqorida tilga olganimiz belgi-xususiyatlar mujassam etilgan. Ular mumtoz adabiy qonuniyatlar va kategoriyalar asosida yaratilgan. Bu oraliqdagi asarlarda til birligi, yozuv birligi, adabiy shakllar (nasr va nazm) va janrlar birligi, hatto she'riy asarlarda vazn birligi (aruz) va yagona qofiya tizimi (arab yozuvidagi harflar va harakatlar asosiga qurilgan) mavjud.
Shuning uchun davrlashtirish uchun muhim omillar izlaganda, Til birligi (davlat tili masalasi). Yozuv birligi (arab alifbosi asosidagi eski o'zbek yozuvi). E'tiqod birligi (islom). Ifoda shakllari (nasr, nazm) birligi. Yozma adabiyotda (aruz – nazm, nahv - nasr) mavjud janrlar birligi. Qofiya tizimi birligi. Poetik vositalar birligi kabi jihatlarni alohida o'rganish asosida davrlashtirish xususida qat'iy bir fikrga kelish mumkin (bu jihatdan birgina hudud birligi doirasida to'xtalaman).
Hudud birligi (milliy adabiyotning tarqalish geografiyasi). Milodning V–VI asrlariga kelib, turkiy xalqlar yashaydigan hudud yagona Turk xoqonligi sifatida birlashdi. Bu hudud janubda O'rxun daryosidan (Mo'g'uliston) to shimoliy dengizlargacha, g'arbda Idil (daryosi) bo'ylari va Yoyiq (tog'i) etaklaridan tortib Uzoq Sharqdagi Saxalin (saxa -caqasak-shaklar yashaydigan hudud)ga qadar cho'zilgan makon ekani e'tirof etilgan. Mana shu yagona makonning tub aholisi sifatida turkiylar tan olingan va ularning tili o'zaro muomalada tushunilishi mumkin bo'lgan, bir oilaga mansub bo'lgan turkiy til ekanligi allomalar tomonidan isbot etilgan (garchi uni Mahmud Koshg'ariyga ko'ra, xoqoniy turkchasi, g'arbliklarga ko'ra chig'atoy tili, XVI asrdan keyin davlat tepasiga o'zbek qabilalarining kelishi bilan o'zbek tili deb yuritilgan bo'lsa-da) ayniyatdir. To'g'ri, tashqi urushlar, ichki nizolar, migratsiya v.b. ta'sirida uning chegaralari o'zgarib turishi mumkin.
Lekin milodiy VIII asrdan boshlab turkiy xalqlarning ota yurti sifatida Markaziy Osiyoning e'tirof etilishi va mana shu hudud tub aholisining turkiylar ekanligi uning til birligini ham e'tirof etishga olib keladi.
Yuqorida aytilgan fikrlar asosida O'ZBEK ADABIYOTI TARIXIning taraqqiyot davrlarini quyidagicha belgilash mumkin deb hisoblayman:
ISLOMGACHA BO'LGAN ADABIYOT (mumtoz adabiyotning shakllanishigav qadar kechgan davrda yaratilgan manbalar, g'arb istilohi bilan aytganda, doklassik davr).
Qadimgi mif va afsonalar. Xalq qo'shiqlari.
“Avesto”
O'rxun-Enasoy obidalari.
Moniylik va Buddaviylik ruhidagi adabiyot
MUMTOZ ADABIYOT
Islomiy ruhdagi ma'rifiy-ta'limiy adabiyot.
Somoniylar davri adabiyoti
Chag'oniyon adabiyoti
Qoraxonlilar davri adabiyoti
Saljuqlilar (xorazmshohiylar) davri adabiyoti
G'aznaviylar davri adabiyoti
Adabiyotga sof san'at, san'atkorlik nuqtai nazaridan qarash.
Chingizxon istilosi davri
Oltin O'rda adabiy muhiti
Temuriylar davri adabiyoti (bu o'rinda Hindiston va Afg'onistonda boburiylar qurgan markazlashgan davlat hududida o'zbek adabiyoti rivoj topganini va boburiylar saltanati bevosita temuriylar sulolasining davomi ekani nazarda tutiladi). Xonliklar davri adabiyoti (adabiy muhitlararo adabiyot) Buxoro xonligi (amirligi)
Xiva xonligi
Qo'qon xonligi
Mustamlaka davri adabiyoti
Turkiston hududi
Buxoro xonligi (vassalligi)
Xiva xonligi (vassalligi)
YANGI ADABIYOT (postklassik davr).
Jadid (ayrim manbalarda Milliy uyg'onish davri) adabiyoti
Sho'ro adabiyoti
Istiqlol adabiyoti
Tabiiyki, ushbu tasnifda ham yetarlicha asoslanmagan yoki tugal talqinini topmagan jihatlar bo'lishi mumkin. Biroq biz o'zbek olimlari endi “kutib turish pozitsiyasi”dan biroz oldinga siljib, ayni maqsad yo'lida birgalikda harakat qilish zarur.