O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA
INSTITUTI
O‘ZBEK ADABIYOTI KAFEDRASI
Filologiya fakulteti o‘zbek tili va adabiyoti bakalavr ta’lim yo‘nalishi
4- kurs talabasi Raximova Muyassarning «O‘zbek adabiyoti tarixi» fanidan
«O‘zbek jadid hajv maktabining taraqqiyot tamoyillari» mavzusida
tayyorlagan
R E F E R A T I
Nukus – 2014
M U N D A R I J A
1. KIRISH
2. HAJVIY XARAKTER VA BADIIY MAHORAT
3. O`ZBEK HAJV SO`Z USTALARI
4. XULOSA
5. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
3
KIRISH
O`zbek adabietida hajviyotning vujudga kelishi haqida fikr yuritilganda bu
ijtimoiy hodisa avvalo vaqtli matbuot hamda hajviy adabiyot bilan uzviy
bog`liqligini nazarda tutish lozim. Ya`ni, hajviy publitsistikaning ko`rinishlari hali
vaqti matbuot vujudga kelmagan paytlarda o`zbek adabiyotiga hajv va kulgi
asarlarida namoyon bo`lgan edi. O`zbek hajviy adabiyoti va sermazmun tarixga
egadir. Hajv, satira-voqelikni aks ettirishning alohida g`oyaviy-badiiy printsipi
sifatida barcha tsivilizatsiyalashgan xalqlar adabiyoti, shu jumladan o`zbek
xalqining ham og`zaki va yozma adabiyotida qadimdan katta o`rin olib kelgan.
Ijtimoiy illatlarning kulgili tanqidi bo`lgan satira dastavval o`zbek xalq ijodida
keng tarqalgan edi. Mehnatkash xalq ijtimoiy hayotdagi adolatsizlik, zulmga qarshi
norozilikni alohida bir shakli sifatida latifalar, hajviy ertaklar va qo`shiqlar
yaratgan. Kal, Nasriddin afandi kabi to`qima hajviy simvolar vositasi bilan
ijtimoiy illat va nuqsonlarni masxara qilib, sharmandasini chiqargan. Xalq, hajviy,
satirasi va kulgisi juda qadimiy va shu bilan birlikda davomiylikka ega, bo`lib,
yozma hajviy adabiyot hamda publitsistika uchun bitmas-tuganmas ijodiy oziq
berib keldi. O`zbek yozma adabiyotida ham satira va yumor dastlabki davrlardan
boshlaboq salmoqli o`rin olib kelgan. Birinchi adabiy yodgorliklar namunasi
bo`lmish «Devonu lug`atit turk»da ham hajviy-hazil qo`shiqlar ko`p uchrashi
ma`lumdir. Ulug` o`zbek shoiri va mutafakiri Alisher Navoiy ham o`zbek hajviy
adabiyotining rivojiga salmoq hissa qo`shgan. O`zbek adabiyoti tarixida Turdi,
Maxmur, Gulxaniy, Muqimiy, Zavqiy va boshqa shoirlar ham hajv-satira bobida
o`lmas asarlar yaratib, o`z davrlaridagi zulm, haqsizlik va boshqa ijtimoiy illatlar
ustidan ommaning qahr-g`azabini uyg`otdilar.
Shuni alohida ta`kidlab o`tish kerakki, o`tmishdagi ilg`or, targ`aqiyparvar
o`zbek hajviy adabiyoti hali matbuot vujudga kelmagan davrlarda o`zbek hajviy
publitsistikasining funktsiyasini ham bajarib kelgan. Zeroki, o`zbek hajviy
adabiyoti asarlarida va xususan o`zbek demokratik satirasida hajviy
publitsistikaning g`oyaviy-badiiy elementlari, ayrim xususiyatlari mavjuddirki, bu
4
hol o`z navbatida hajviy adabiyot va hajviy publitsistikaning o`zaro mushtarakligi
to`g`risidagi fikrimizni yana bir bor isbotlaydi. Ikkinchi tomondan o`zbek
demokratik satirasi namoyandalarining bir qator hajviy-publitsistik asarlari
dastlabki o`zbek matbuot nashrlarida bosilib, o`zbek hajviy publitsistikasining
bevosita paydo bo`lishida muhim xizmat qildi.
O`zbek hajviy publitsistikasining bavosita, ya`ni matbuot turi sifatida paydo
bo`lishi Turkistonda vaqtli matbuot nashrlarining vujutga kelishi bilan bog`likdir.
Ma`lumki, Turkistondagi birinchi matbuot nashri 1870 yildan boshlab rus va
o`zbek tillarida chiqa boshlagan «Turkiston viloyatining gazetasi» edi. Turkiston
general-gubernatorligining organi bo`lgan bu gazeta shu davrda O`rta Osiyoni
istilo qilib, o`z hududiga qo`shib olgan rus chorizmining g`oyaviy-siyosiy
manfaatlari uchun xizmat qilar edi. Rusiyaninig O`rta Osiyni qurol bilan bosib
olish o`lkamizni mustamlakachilik asoratiga duchor qildi, xalq ommasi ham
iqtisodiy, ham siesiy va ma`naviy zulm ostida qoldi. Turkiston Rusiya uchun arzon
xomashyo ekazib beruvchi qoloq o`lkaga aylantirildi. Rus mustamlakachilarni
Turkistonning moddiy boyliklarini taladilar, madaniy va ma`naviy sohalarda esa
rus tartiblarini joriy qilishga keng jabhada kirishdilar. O`lkamiz xalqlari o`z tarixi,
madaniyati va boshqa insoniy qadriyatlardan mahrum etildilar.
Ammo chorizm Turkistonda qattiq mustamlakachilik tuzumini o`rnatgan
bo`lsa-da O`rta Osiyoning istilo qilinishi o`lkaning ijtimoiy-siyosiy va madaniy-
ma`naviy hayotida ma`lum ijobiy o`zgarishlarga olib keldi. Feodal tarqoqlik
tugatildi, mahalliy hukmdorlar o`rtasidagi o`zaro tortishuv va urushlarga barham
berildi, shuningdek o`lka hayotiga rus fani, texnikasi va evropacha madaniyatining
qator unsurlari kirib kela boshladi. Bu jihatdan o`lkamizning dastlabki matbuot
nashri bo`lmish «Turkiston viloyatining gazeti»ning chiqarila boshlanishi ham
muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Garchi, gazetada asosan podsho ma`muriyatining
farmoni, mahalliy axborotlar, e`lonlar asosiy o`rin tutgan bo`lsa-da va gazeta
muharriri missioner N. P.Ostroumov gazeta orqali ommani chorizmga g`oyaviy
tobe`likda saqlash, mahalliy ziyolilarning fikrini mustamlakachilik siyosatiga
moslash uchun qanchalik urinmasin, «Turkiston viloyatining gazeti», garchi
5
beixtiyor, bilvosita ravishda o`lkada ilm-ma`rifatning yoyilishi, dunyoni bilishga
qiziqish uyg`otish va Turkiston gazetxonlarini rus fani, texnikasi va madaniyati
bilan tanishtirishda muhim rol` o`ynadi.
