O‘zbek jadid hajv maktabi. Raximova. M

O`ZBEK HAJV SO`Z USTALARI 

 

20-yillar  o`zbek  fel`etonchiligida  atoqli  adib,  shoir  Hamza  Hakimzoda 

Niyoziyning ham alohida o`rni bor. Taraqqiyparvar jadid adabietida o`zining o`sha 

davrning  muhim  ijtimoiy  muammolariga    bag`ishlangan  fel`etonlar  bilan  ancha 

faol  ishtirok  etgan  va  o`z  asarlari  bilan  milliy  ijtimoiy  fikr  taraqqiyoiga  salmoqli 

hissa.  H.Niyoziy  «Mushtum»  jurnalida    «Ko`cha  ashulasi»,  «Yangi  Farg`ona» 

gazetasining «Chig`iriq» bo`limida  «Saylov oldida», «Bir eshon o`pkasi», singari 

she`rlari  bosilib  chiqdi.Ammo  uning  hajviy  she`rlarida  umuminsoniylik  ruhi  ham 

yo`q  emas  edi.  Shoir  o`zining  oldingi  davr  ijodidagi  bosh  yo`nalishi  bo`lgan 

taraqqiyparvarlik, millat holiga achinish g`oyalarini keyingi asarlarida ham davom 

ettirdi. Jaholat, mutaassiblik kabi ijtimoiy illatlarni qoraladi. 

E omon bo`l, qayda ul o`nbesh qadoqlik papkalar, 

Sizki bundoq shum, munofiq, o`zgadan Kim o`kpalar?! 

deb zaharhanda bilan xitob qiladi shoir bunday shaxslarga

10

. 

Jamiyat  hayotdagi ijtimoiy  illatlarni  yuqotishda,  ularga nisbatan  jamoatchilik 

fikrini  qo`zg`atishda  hajviy  publitsistikaning  katta  rol`  o`ynashini  yaxshi  bilgan 

adib  nasriy  fel`eton  janrida  ham  samarali  ijod    qildi.  Adibning  «Mushtum» 

jurnalining  dastlabki  sonlarida  bosilgan  «Mahalliy  sarmoyani  kuchaytirish 

choralari»  fel`etoni  o`sha  davr  hajviy  publitsistikasi  asarlari  orasida  o`ziga  xos 

salmoqqa    egadir.  «Tovonteshar»  imzosi  bilan  yozilgan  mazkur  fel`etonda 

yozuvchi  Qo`qon    ijroqo`mi  ishidagi  qator  nuqsonlarni,  o`z  manfaatini  xalq 

manfaatidan yuqori qo`yuvchi ba`zi bir xodimlarni achchiq til bilan tanqid qiladi. 

Fel`eton  o`sha  davrda  qo`llaniladigan  ayrim  rasmiy-hujjatlarga  o`hshatma-

parodiya tarzida yozilgan bo`lib, unga kinoyali mazmun beriladi: 

«Qaysiki  mahalliy  hukumat  kishilari,  mahalliy  sarmoyani  ko`paytirish 

chorasini  istasalar  Qo`qon  ijroqo`mining  shul  xususda  qilg`on  qarorlaridan  ibrat 

olsin, masalan: 

                                                           

10

 «Янги Фарғона» газетаси, 1928, 6 март. 

---

 

 

19

Boqimanda  solig`larni  yig`ishtirish  xaftasi  e`lon  qilib,  butun  mas`ul 

ishchilarni    boqimanda  soliqlarini  undirish  to`g`risida  tashviqot  kampaniyasi 

o`tkazish  uchun  bo`lislarga  chiqarib,  ul  chiqqan  vakillar    qishloqlarni  sayohat 

qilishga chiqib, tashviqot o`rniga ov qilib, qaytishda ijroqo`mlarning qo`lidan olib 

kelgan tilxat bilan qanoatlansin»

11

. 

Fel`eton  davomida  rasmiy  qarorga  parodiya  shakli  davom  ettirilib,  «olti 

soatlik  ish  vaqtlarining  ¾    qismini  oshxonada  o`tkazadigan»,  «har  bir  kirgan 

kishidan  arizadan  ilgari  papirosga  gadoylik  qiladurg`on  ota  o`g`li»lar  ustidan 

kulinadi. Mazkur fel`eton yangi tuzum amaldorlari hatti-harakatlaridagi nuqsonlar 

va illatlarni qattiq tanqid qilishi bilan hamohangdir. 

20-yillarning birinchi yarmida «Mushtum» va boshqa nashrlar sahifalarida o`z 

fel`etonlari  bilan  doimiy  ishtirok  etgan  fel`etonchilardan  biri  G`ozi  Yunus  edi.  U 

o`z  materiallarini  Ayyor,  Dahriy,  Jimit,  Mulla  Mushfiqiy,  Mulla  Cho`qmor,  Mix, 

Murdasho`y,  Mal`un,  Mardikor,  Kishi,  Ishchi,  Murtad,  Otto`rva  soqol,  Oqpadar, 

Sumalak  avliyo,  To`g`ri  so`z,  Eski  musulmon,  Eshimqul,  Shapaloq,  Qalampir, 

Qo`rqoq    maxzum,  G`urt,  Cho`qmor,  G`ip,  G`is  va  boshqa  taxalluslar  bilan 

imzolar  edi.  G`ozi  Yunusning  fel`etonlari  mavzu  jihatidan  xilma-xil  bo`lib,  davr 

ijtimoiy masalalariga qaratilgan edi.  

G`ozi  Yunusning  «Qo`y  terisini  yopingan  bo`rilar»  fel`etoni  ham  aniq 

faktlarga  asoslangan  bo`lib,  unda  oldin    Toshkentshahrida  politsiyachi  bo`lib 

xizmat qilgan, so`ngra Chimkent viloyatining ijroqo`m raisi o`rinbosari mansabiga 

o`tirib olgan Abduqodir Abdurazzoqov  degan kishi tanqid ostiga olinadi. Muallif 

bu  fel`etonida  dalillarni  bayon    qilishda  o`ziga  xos  uslub  –  jarchilik  shaklidan 

ustalik  bilan  foydalanadi:  «-  Hoy,  un  yalagan  qalloplar,  qon  yalagan  qassoblar, 

toshdan  urgan  baqqollar,  bo`ydan  o`rgan  bazzozlar,  kayfi  ketgan  bangilar,  zikr 

aytgan  hangilar,  eshitmadim  demanglar,  manna  bu  ko`z  oldingizda  sazoyi 

qilinuvchi  kishi-o`sha    «ota»miz  Nikolayning  eng  murdor,  eng  jallod 

gorodovoylaridan Abduqodir Abrazzoqovdir». 

                                                           

11

 «Муштум» журнали. 1925. 13-сон. 

---

 

 

20

Fel`eton  davomida  bu  shaxsning  barcha  qilmishlari  o`sha-  «tantanali  sazoyi 

qilish» uslubida birma-bir sanab chiqiladi va so`ngida: «Eski hukumat jallodlariga 

bizning  oramizda  o`rin  yo`q!  Bitsin  eski  idora  jallodlari!  Bitsin  qo`y  terisini 

yopingan monarxiya dumlari!» - degan xulosa  chiqariladi.

12

 

Ko`rinib  turibdiki,  fel`etonchi  o`z  «qahramon»ini  fosh  etishda  kulgisiz  g`azab 

uo`g`otish usulini tanlagan. Shuni aytish kerakki, yuqoridagi singari kulgisiz satira 

faqat  alohida  hollarda  o`z  natijasini  berishi  mumkin.  Undan  zarur-nozarur  

foydalanish  esa  muvaffaqiyatsizlikka  olib  keladi.  G`ozi  Yunusning    bir  qator 

maqola-fel`etonlarida  anna  shu  holni  ko`rish  mumkin.  Jumladan,  u    «Zamonning 

zayli» fel`etonida dindorlar tanqid qilar ekan, ularni «oq sallali devlar», «axlatlar» 

deb  aytadi.  Muallifning  «O`zbekiston»,  «1925  yil»  kabi  fel`eton-maqolalarida  

to`g`ridan-to`g`ri bayon qilish, xitob etish hollari ustun turadi. Bu – fel`etonchining 

hajviy  jurnalistika  badiiy-estetik  printsiplarini  bir  yoqlama  tushunishi,  ya`ni 

ijtimoiy  kulgining  ahamiyatini  tan  olmasligi  natijasidir,  Abdulla  Qodiriy  G`ozi 

Yunus fel`etonlaridagi xuddi anna shu kamchilikni qattiq tanqid ostiga olganligini 

biz yuqoriroqda aytib o`tgan edik. Umuman olganda G`ozi Yunusning fel`etonlari 

sinfiy 

manfaatlarga, 

bol`shevistik 

partiya 

siyosatiga 

xizmat 

qilishga 

bag`ishlanganligidan  umri  qisqa  asarlar  bo`lib,  o`z  xizmatini  allaqachon  o`tab 

bo`ldi. Faqat umuminsoniyat manfaatlari yo`lida va katta  ijodiy mehnat-mahorati 

bilan yozilgan asarlargina kelgusi davrlar uchun xizmat qilishi mumkin. 

Ziyo  Said  «Salom  va  tanqidli  payon»  fel`etonida  o`sha  davr  o`zbek 

adabiyotining  namoyandalari  haqida  fikr  yuritsa,  «To`ng`izzoda  allanima  balolar 

vaziri» fel`etonida esa Italiya fashistlarining boshlig`i Musollinini fosh etadi. 

Yigirmanchi  yillar  o`zbek  hajvietining  namoyandasi  bo`lgan  Ziyo  Said 

hajvso`zning  yirik  janri-fel`etonlar    turkumiga  ham  qo`l  urdi.  U  o`z  hamkasbi, 

«Mushtum»ning o`sha yillardagi ma`sul kotibi Nosir Said bilan  birgalikda «Oxirat 

maktublari» deb ataluvchi turkum fel`etonlar yaratdi. : 

Yigirmanchi  yillarning  boshlaridan  matbuotga  ilk  qadam  qo`ya  boshlagan 

Abdulla  Qahhor  o`z  ijodini  hajviy  publitsistikadan  boshladi  desak  xato  qilmagan 

                                                           

12

 «Муштум». 1925, 7-сон. 

---

 

 

21

bo`lamiz. U «Mushtum» jurnalining dastlabki sonlaridan boshlab faol ishtirok eta 

boshladi.  Yozuvchi  dastlab  hajviy  she`r  janrida  ham  ijod  qildi.  U  «Mushtum»da 

bosilgan  qator  hajviy  she`rlarida  jaholat  va  nodonlikdan  tanqid  qildi.  Masalan,  u 

«Eshagim»  she`rida  xalq  og`zaki  ijodi  yo`lidan  borib    mutaassib  dindorlarni  

qoralasa,  «Oy  kuyganda»  she`rida  qoloqlik,  xurofot  ustidan  kuldi.  Shoir  qoloq 

tushunchali  kishilarning  oy  tutilganda  vahimaga  tushib,  qilgan  qiliqlarni  bunday 

hajv etadi: 

Har ko`chada dodu fig`on, 

Tomga chiqib aytib ozon, 

Tovoqlarga keldi qiron, 

Tomosholar bo`ldi vayo.

13

 

     Turmushga  sinchkovlik  bilan  qarovchi  yosh  adib  hayotda  yangilik  da`vo 

qilsa-da aslida eskidan qolgan odatlarni ham ko`ra bildi. Masalan, u “Pes qildim”  

she`rida  o`sha  davrda  mushtumxonlarga  tanish  bo`lib  ketgan  ibora-  «Toshpo`lat 

tajang  nima  deydir?»  asarining  qahramoni  doim  takrorlaydigan  «Pes  qildim» 

degan iborasini radif qilib olib, qoloqlik va jaholat ustidan kuladi: 

Taralg`on soch, buqoq shimlik 

Avom mullog`a pes qildim. 

Qo`lida rus gazeti bor. 

U bilmas balki o`ng yog`in 

Shuni ham ish qilib yurg`on 

Gazetxonlarga pes qildim. 

O`sha  davr    g`oyalarida  mahkam  turuvchi  yosh  shoir    ana  shu    aqidalar 

asosida  qoralana  boshlangan  shoirlar-Fitrat  va  Cho`lponlarga  ham  «til  tekizib» 

o`tgan: 

Shu ham she`ru shu ham yalla 

Haqorat bo`ldi shoirga… 

Dedingmu Fitratu Cho`lpon, 

Haqoratlarga pes qildim!

14

 

                                                           

13

 «Муштум», 1924. 8-сон. 

14

 «Муштум», 1924. 11-сон. 

---

 

 

22

A.Qahhorning  o`sha  davrda    yaratgan  hajviy  she`rlari  bo`lajak  adibning  ilk 

ijodiy  izlanishlari  mahsuli  sifatida  ma`lum  badiiy  qimmatga  egadir.  Abdulla 

Qahhor yigirmanchi yillarda fel`etonning kichik shakllari ustasi bo`lib ham tanildi. 

Uning  bu  davrdagi  fel`etonlarning  aksariyati  dinga  qarshi  bir  dindorning 

ochko`zligini quyidagicha hajviy bo`rttirish bilan  tasvirlaydi. 

Shuni aytish kerakki, yigirmanchi yillarning boshqa hajviy jurnalistlari qatori 

G`ofur G`ulom ham o`z asarlarida shu davr muxitiga mos xizmat qildi.  

«Mushtum»da  bosilgan  «Ish  qopi  bilan,  gap  –  qofiyasi  bilan»  (1928,  11), 

«Telefonda  anketa  to`lg`azish»  (1928,  21)  kabi  fel`etonlarni  o`sha  davr 

irodalaridagi 

sansolorlik, 

byurokratik 

hollarni 

tanqid 

qiladi. 

«Shoirlik 

nosqovog`idan  bir  otim»  deb  nomlanuvchi  fel`etoni  nuqsonlar  qalamga  olingan.  

Fel`etonchi  bu  asarida  «she`rni  men  zanbarini  onam    to`qisin»  qabilida  ish 

ko`ruvchi,  she`r  nimaligini  bilmasdan  shoirlik  da`vosini  qiluvchi  didsiz,  kaltabin 

bir shaxsning umumlashgan  obrazini yaratadi. Fel`eton qahramoni guyo o`z uyida 

xotini bilan  ham:  

O`tin yo`q, yog` tugab chelakning 

Ichida kalamush o`libdir. 

Oshxona buzilib elakning 

Gardishi dabdala bo`libdir, 

Tarzida «she`r» bilan  gaplashadi. Shu o`rinda muallif o`sha  davrda «oq she`r 

»  nomi  bilan  mashhur  bo`lgan  ayrim  tumtaraqay  uslubdagi  she`rlarni  ham 

masxara-parodiya qiladi:Jonginam, shunday yaxshi, unumli zamonda  

Bir boqib qo`ying, qolmang armonda. 

Ko`r bo`lsin, yo`qolsin, 

                                  Chemberlen! 

                                                     26 iyul` yarmanka. 

Ushbu  fel`etonning  «Handalak  polizidagi  bir  mojaro»  «Eshimqulga  Nazira» 

deb  atalgan  qismida  esa  G`ozi  Yunusning  bo`sh  asarlari  ustidan  piching  bilan 

kulinadi: 

Qaysi shudgordan etilib chiqdim,, 

---

 

 

23

Qaysi pushtada g`o`dayib pishdim… 

15

.  

G`afur G`ulom bu davrda hajviy publitsistika bilan birlikda hajviy she`riyatda 

ham peshqadamlik qildi. Uning she`riy hajvlari mavzu jihatdan rang-barang, shakl 

va  uslub  jihatdan  o`ziga  xos  edi.  Shoir  har  bir  mavzuga  mos  uslub,  obrazlilik, 

kulgu  turi  va  me`yorini  topa  bildi.  Masalan,  shoir  «Obaki dandon»  she`rida  hayit 

bahonasi  bilan  ayshu  ishratga  beriluvchilarni  kesatiq  kulgisi  bilan  fosh  qilsa, 

«Husn»  hajviy  she`rida  satanglik    illati  ustidan  piching  bilan  kuladi.  Shoirning 

«Kampirimning  hiylasi»  hajviy  she`rida  esa  hayotdan  olingan  komik  hol-qarib 

quyilmagan  cholning  hatti-harakatlarini  engil  masxara,  yumoristik  kulgi  bilan 

tasvirlandi: 

Asta-asta lab yalab tashlar edim shoshqolni, 

Tole`imdan aylanay, ko`rsatdi ushbu folni: 

Sa`ri kovshim teskari kiydi, qo`limda zo`r asso 

Pur salobat sala-tasbih, qochirardim zolni. 

Dilda haqning zikrin aytib ko`chaga qo`ydim qadam, 

 Shoyad uchratsa «xudo» deb bir satang xushholni. 

Nogohon o`tdi likonglab parda ichra bir pari, 

Tortdi-ketdi yonginamdan chimchilab men cholni. 

Qarib-qo`yilmagan  chol  haligi  ayolning  orqachidan  yo`rtadi  va  bir  yo`lakka 

kirib,  paranjidagi  bu  «pari»  bilan  uchrashuvni  «va`da»lashadi.  Lekin  keyingi 

voqealar butunlay boshqacha tus oladi: 

Ertaning fikrin qilay deb hovliga kelgan edim 

Kirmasimdan bachchag`ar kampir yo`g`on bir tolni- 

Keltirib boshimg`a urdi, chiqdi ko`zning paxtasi, 

Beshni urganda chiqardi miyadan misqolni. 

«Voh!»- deb erga cho`zilsam urdi shappoti bilan. 

Ko`p haqoratlar qilurdi men g`aribu lolni, 

Ko`chada ko`rgan o`shal nozik badan bilsam keyin- 

Kampirim ermish, sinarmish men qari dajjolni

16

.  

                                                           

15

 «Муштум», 1928. 8-сон. 

16

 «Муштум», 1928. 15-сон. 

---

 

 

24

G`afur  G`ulom  o`zbek  hajvietida  birinchi    bor  she`riy    fel`etonga  asos  soldi. 

Uning  «Mushtum»ning  1930  yil,  17-sonida    bosilgan  «Qo`ltiqlangan  kalla 

to`g`risida  qofiyali  va`z  (Tizma  fel`eton»)  deb  atalgan  she`riy  asari  anna  shu 

janrning barcha talabalariga javob beruvchi birinchi asar edi.  

G`afur G`ulomning bu davrda «Mushtum»da bosilgan «Klassiklardan qachon 

so`z  ochar,  ehtiyot  bo`ling-olovlar    sochar»,  «Dramaturg  ko`pmi,  shoir?» 

fel`etonlari  30-yillarda  adabiy  mavzuda  yaratilgan  eng  mukammal  hajviy 

publitsistik  asarlardi.  Mazkur  fel`etonlarda  o`zbek  adabiyotining  barkammollikka 

erishishi  masalalari  haqida  fikr  yuritiladi  hamda  bu    yo`lda  uchrovchi  illatlar-

bilimsiz,  saviyasi  past,  bo`sh  asar  yozuvchilar  tanqid    qilinadi.  Birinchi 

fel`etonning  qahramoni  Suvonqul  shoirlik  da`vosini  qiladi,  ammo  uning 

tushunchasicha  «Pushkin-katta  ko`cha»,  «Tolstoy-yo`g`on  degani»,  «Fuzuliy-eski 

maktabda  o`qilaturg`on  bir  kitob»,  «Muqimiy-Hapalak  qishlog`ining  so`fisi»  va 

hakozo. Muallif ana shunday kaltabin, maqtanchoq shaxsning tipik obrazini ustalik 

bilan yaratadi. «Dramaturg ko`pmi, shoir?» fel`etonida ham zamon talabiga javob 

bermaydigan  bo`sh,  pul  uchun  yozilayotgan  asarlar  ko`pligi  o`tkir  kinoyaviy 

iboralarda ochib tashlanadi: 

«..Modomiki,  she`rni  olov  pusqurguchi,  vahimalar  yaratuvchi,  o`z-o`zidan 

lovillab  yonguvchi  va  hammasi  yig`ilib  elliktadan  oshmagan,  ishlatila-ishlatila, 

suykala-suykala  sartarosh  qayrog`iday    chibin  ko`nsa  oyog`i  tiyg`anadigan 

darajada shablon  so`zlarda har  qachon  yozish  mumkin,  na  vaznu  qofiya,  na   saj`i 

tashbih,  na  nisbat,  na  tanosib,  na  sifat  va  na  salmoq  she`r  yozish  shartlari  bilan 

aloqador emasdir va bu she`rlarga O`zgizning kassasi  har qachon ochiqdir, qani ey 

mening  osoyishta  tinglaguvchim,  onang  ham  shoirlarning  ro`yxati  bormi, 

haligacha  qancha  asari  bor?  Agar  bo`lmasa  hayf  senday  o`g`ilgakim,  haligacha 

sening uchun saharlar turib oq sut  bergan onayi  mehriboningni qarigan kunlarida 

shunchalik  jo`n,  shunchalik  o`nimli  shunchalik  obro`li  bir  kasbga  tashviq 

qilmabsan va duosini olmabsan»

17

.  

                                                           

17

 «Муштум», 1931. 18-сон. 

---

 

 

25

Adib  yuqoridagi  kabi  istehzoli-dabdabali  xitob  yo`li  bilan  adabiyotdagi  

kamchiliklar ustidan kuladi. 

Jumladan, biz Mavlono Paydoning  

Bo`yra to`qilur, 

Kitob o`qilur, 

Oltmishga kirgan bo`lsang, yuz yoshingga qirq yil bor, 

Bu sahifani o`qib bo`lib, yonidagi sahifani o`qi, 

Singari  «chuqur  mazmunli»,  «hikmatli  so`z»larini  o`qib,  «huzur»  qilsak, 

uning «soddalik», «go`llik» bilan aytib yuborgan: 

Raypishchetorgga ishga kirgan bo`lsang-o`g`il to`yini boshla,  

Behafsala yozilgan asarni hafsala bilan so`kadilar, 

Xalq  haqqini  egan  sassiq  bo`lar

18

  kabi  iboralaridan  «kosaning  tagidagi 

nimkosa»ga  qilingan  ishora  sifatida  tushunamiz.  Yozuvchi  shu  tarzda  hayotdagi 

qator  illatlarni  fosh  etishda  Mavlono  Paydo  obrazidan  foydalandi.  Umuman 

olganda,  mazkur  obraz  garchi  tugallanmagan  bo`lsa-da  (ikkinchi  jahon  urushi 

boshlanib ketganligi tufayli) o`ziga xos mukammal hajviy tip-niqob sifatida o`zbek 

hajvchiligi tarixida munosib o`rin egallaydi. 

 

 

 

                                                           

18

 «Муштум», 1941. 8-сон 

---

 

 

26