O‘zbek filologiyasi fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek dialektologiyasi

-чъл / чьл ~čil / čїl affiksi otdan sifat yasaydi: mahmadona ~ сөзчъл ~ sözčil, uyqichi ~ уйxьчьл ~ ujxїčїl (Sim.o‘zb. sh.)
-сә / сa ~ sä / sa affiksi Turkiston, Qoraqalpog‘g‘iston o‘zbek shevalarida otdan ot yasaydi: йeңсə ~ jeηsä (non yopishda qo‘lga kiyiladi), йaпсa ~ japsa (bir yo‘la yopiladigan nonlar to‘dasi), мoйьнсa ~ mojїnsa (aravaga qo‘shish uchun otning bo‘yniga solinadigan asbob, bo‘yinturuq)
-сəк / сақ ~ säk / saq affiksi yasama otdam sifat yasaydi: yatag‘on йaтьмсaқ ~ jatїmsaq, yurag‘on ~ йүрүмсәк ~ jürümsäk. Қарь йатьмсақ, йаш йүрүмсәк кəлəдъ ~ Qarї jatїmsaq, йash jürümsäk kälädi. Adabiy tilda bu affiks qurumsoq so‘zida qayd qilinadi.
-чълəп / чьлaп ~ čiläp / čїlap affiksi otdan ravish yasaydi: еrkaklarcha ~ əркəкчълəп ~ ärkäkčiläp, xotinlarcha ~ xaтьнчьлaп ~ xatїnčїlap (Xorazm).
-шə / ша ~ šä / šа affiksi: tenglashtir ~ теңшə ~ teηšä, qaqsha ~ қахша ~ qaxša, qursha ~ қурша ~ qurša, quruqlashtir ~ қурухша ~ quruxša, quloq sol ~ тьңша ~ tїηša (Andijon).
Bir qator kamunum affikslar ham qayd qilinadi:
-мәк ~ mäk affiksi sifatdan ot yasajdi: ko‘kаt ~ кокмәк ~ kоkmäk (Аndijоn, Fаrg‘оnа).
-шуғ ~ šuγ affiksi otdan sifat yasaydi: yopishqoq ~ йeлъмшуғ ~ jelimšuγ (Toshkent).
Xorazm shevalarida ba’zi o‘rinlarda chiqish kelishigi affiksi so‘z yasash funksiyasini bajargan: boladek bo‘ldi ~ баладьн болдь ~ baladїn boldї, bolamdek bo‘ldi ~ баламньн болдь ~ balamnїn boldї, otdek yuribdi ~ аттьн йүръптъ ~ attїn jüripti.
Shevalarda shunday misollar uchraydiki, yasalishdagi har ikkala qism adabiy tilda mavjud, lekin adabiy tildagi bir so‘z yasovchi affiks o‘rnida ikkinchi bir so‘z yasovchi tanlanadi: damьzlьq (Xorazm) – adabiy tida tomizg‘i, qamьshlьq (shim. o‘zb. shev.) – adabiy tildа qamishzor.
Suz yasash kushimcha kushib suz yasashdir. Shevalarda suz yasovchi affikslar kuyidagilar:
Toshk. Suzengch (suzagon)
Farg. Kzlcha (kizil lavlagi)
Xorazm. Damo‘zlo‘k (tomizgi)
Kompazitsiya orkali kushma suzlar yasaladi: Farg. Kera yalak (chugurchuk), And. patma chmchk (jiblajibon).
Uzbek shevalarida adabiy tildagi bazi affikslar boshka manoda kullanishini xam kuramiz. M.
-chetsg‘g‘ -chen: Farg., Andj., maxscheng‘g‘mexschets (maxsisiz)
Toshk., Surx., mexschets ad. tilda maxsichats (maxsili, kalishsiz), And. Farg yaxtekchen (yaktaksiz) – Toshk. Yextekchets adabiy tilda yaktakchang (fakat yaktakli, choponsiz)
Surx. avo‘shta - oldi-berdi
Bergo‘ – ulok, kurash musobakalarida golib uchun ajratlgan sovga
Bejogo‘m – yokimsiz, kiligi sovuk
Belgi – malum, anik
Burum – muyulish; uyimiz burumdan yetken djeyda
Boyo‘nsa – tengkur
Bektergi – egar orkasiga boglanadigan ot jabduglari
Bolishmok – tarafini olmok
Gebulov – gapning manosi, yurugi
Nebir – kanday, ajoyib; ilgeri nebir pelvennar yetti
Pero‘mno‘ (pero‘m) – yokimli, esel sizge pero‘mno‘
Saro‘lmek – kutmok, intizor, bulmok.
Sinsiol – sinamol odam, ishonchli
Tamaxlov – buyinga boglanadigan xotinlar bezagi
Temaxsev – ochkuz
Tiyet – ulush
Tusemok – istamok, xoxlamok: kotsni tusedi
Tushum – daromad
Uchunmok- kurkmok, kasallanmok
Uyrim – girdob
Uchem – uchta tulgilgan ulok, kuzi
Otsdo‘ – kiyimdits reki otsdo‘, uzgardi
Oro‘sh – mol utlaydigan maydon, yurish
Orleshmek –baxslashmok
Xokko‘ – kupol
Chago‘raymok – kuzini olaytirmok
Chaypimak – xar joydan termok
Chekki – 1. Suzma 2.nokulay bulmok, yepishkok, shilimshik (soz tuprok)