|
1.2 . “Haj daftari”da diniy-axloqiy g„oyalarning badiiy talqinlari
Keyingi paytda diniy-axloqiy g‗oyalar adabiyotimizda chuqur ildiz otib borayotir.
Ma‘naviy sarchashmalarimiz-Ollohning kitobi muqaddas Qur‘oni Karimga,
Muhammad Mustafo s.a.v. sunnatlari - muborak Hadislarga murojaat etish alohida
tamoyilga aylandi. Ushbu yo‗nalishda Abdulla Oripovning ―Haj daftari‖ turkumini,
Tohir Qahhorning ―Muhammad bilan suhbat‖ lirik dostonini, Asqar Mahkamning
―Naqshbandiya‖ dostoni bilan ―Tavajjuh‖, ―Ishq‖ she‘riy qissalarini, S. Sayyidning
―Qirq hadis‖, Shukur Qurbonning ―Unutmadim adolat rasmin‖ (she‘rga tushgan
hadislar) she‘riy turkumlarini ta‘kidlash joiz.
Avvalo, ular odamdagi odamiylik xislat-fazilatlarini kashf etish orqali shaxs va
jamiyatni komillikka undashga qaratilgan mohiyati bilan e‘tiborli. Axloqiy poklik,
ma‘naviy pokdomonlik xususiyatlarini ko‗ngillarda tarbiyalashga, shaxsiyatlarda
shakllantirishga yo‗naltirilgan yangi badiiy talqinlari, nuqtai nazarlari, qarashlari bilan
ahamiyatli.
A.Oripovning ellik hadisdan iborat ―Haj daftari‖ ushbu yo‗nalishga alohida fayz
bag‗ishlaydi. U hazrat Alisher Navoiyning ―Arbain hadis‖ asarlaridagi falsafiy-axloqiy
qarashlarni yangi voqelik, yangi hayot materiali asosida davom ettiradi. "Arbain"
asarlaridagi falsafiy-axloqiy g‗oyalar Muhammad s.a.v.ning "Kishi ummatlarimga din
xususidagi qirq hadisni yetkazsa, Tangri taolo uni qiyomat kunida fikx bilimdonlari,
olimlar to‗dasiga qo‗shadi" hadisi asosida yuzaga kelgan. Bugungi kunda
shoirlarimizning badiiy-estetik izlanishlaridagi ―Qirq hadis‖ namunalari inson axloqi,
odobi, ruhiy poklanishi va ma‘naviy kamoloti jarayonida Rabbimni ulug‗lashga,
Muhammad s.a.v. sunnatlarining qimmatini targ‗ib etishga qaratilgan.
Bashariy qadriyatlarning mohiyatini anglash - bu o‗zlikni bilish sari qo‗yilgan sobit
qadam. Rabbimni tanishdan bo‗lak ma‘rifat va Ollohni unutishdan ortiq jaholat yo‗q.
Oftob nuri — Qodir Egamning nazari. Buni bilmaslikka hech kimning haqqi yo‗q.
Shaxs va jamiyat o‗zini insoniy xis-lat-fazilatlar bilan yanada go‗zallashtirish uchun
hamisha yangi-yangi imkoniyatlar izlaydi. Adabiyot ana shu jarayonni badiiy idrok va
ifoda etishning yangi yo‗llarini qidiradi. Bugun diniy merosga tayangan ma‘rifat yo‗li
25
inson ruhiyati butunligini, iymon-e‘tiqod salomatligini ta‘minlash omillaridan biri
sifatida ko‗zga tashlanayotir.
Islomda odamga munosabat nihoyatda baland. Shu ideologiyaning ruhoniy
hayotimizda sobit mavqeni egallashi, albatta foydali. Negaki, iymonsiz sog‗lom
jamiyat qurish mumkin emas.
Abdulla Oripov o‗zbek elining, turkiy ulusning yuksak milliy ruhiyatini o‗z
she‘riyati orqali tanish va tanitish uchun olis safarga otlangan yo‗l ahlidan,
yo‗lovchidir. A.Oripovning ―Haj daftari‖, ya‘ni ―Hikmat sadolari‖ nomli ellik hadisdan
iborat turkumi haj safari o‗laroq yuzaga kelgan. Turkum shoir she‘riyatidagi komil
inson konsepsiyasining muhim yo‗nalishini - falsafiy-axloqiy g‗oyalarni o‗zida
mujassamlashtirishi bilan ham e‘tiborli. ―Makkai mukarramaga borganimning
dastlabki kunida,-deb yozadi A.Oripov ―Haj daftari‖ muqaddimasida. —
Ka‘batullohda-Olloh uyi yonida tunni bedor o‗tkazib, tilovat bilan bir qatorda baytlar
yoza boshladim. Men bu holatga avvaldan bir muncha tayyor bo‗lganim sabablimi
satrlarim o‗z-o‗zidan quyilib kelaverdilar. Haj safariga har kim o‗z ixtiyori bilan
borgusidir. Bundan tashqari Haq yo‗li, uning visoliga yetishmoq osongina kechadigan
sayohat emas.‖ (Toshkent, 1992 yil, 3-bet)
Ushbu turkum yaratilishidan to‗rt-besh yillar burun yozilgan ―Uzlat‖, ―Savob‖
nomli she‘rlari uning ruhoniy-psixologik omillaridan bizni voqif etadi. Shoirning ―...bu
holatga avvaldan bir muncha tayyor bo‗lgani sabablari‖ — ma‘naviy asoslarini
anglashimizda bir ochqich vazifasini o‗taydi. Ya‘ni, ―Uzlat‖, ―Savob‖ singari she‘rlar
―Haj daftari‖ning ma‘lum darajada ildizlaridir.
Uzlat izlab bormagan
Joyim balki qolmadi,
Hech bir go‗sha kelgin deb
Og‗ushiga olmadi,
Uzlat qayda men uchun,
Balki yiroq ellarda,
Qadam yetmas tog‗larda,
It yashamas cho‗llarda.
26
U yoqlarga yo‗limni
Bura olmay hayronman,
Nechuk o‗ksik bandaman,
Nechuk baxtsiz insonman.
Do‗stu yordan yuragim
Ayrilar nari-nari,
Uzlatning sog‗inchi bu,
Yolg‗zlik dardi bari...
Yuz o‗girma, bu yo‗lchi
Na quvonch, na kulfatdir,
Uning yolg‗iz ilinji
Uzlat erur, uzlatdir...
Uzlat - bu huvillagan yolg‗iz uyga biqinish yoki qorong‗i yerto‗laga tushib,
boshini ko‗rpaga burkab yotish emas. Uzlat -bu odamlardan qochib, yolg‗iz o‗zi
bilan o‗zi holi qolish, tanho dardlashish degani ham emas. Uzlatni yolg‗izlikdan
panoh topish, taskin olish, yurak dardlariga malham izlash, deb ham tushunmaslik
lozim. Uzlatga chekinish - bu ko‗ngilga safar qilish. Ko‗ngil deb atalgan bepayon
osmon mo‗jizalarini, beadad ummon sir-sinoatlarini bilishga, tushunishga
safarbarlik. Va demakki, o‗z-o‗zini anglash uchun olis o‗zlik safariga otlangan
Bilgich u. Uzlat, deganda u o‗ziga, o‗zligiga, ko‗ngliga chekinyapti. Va lekin,
ko‗nglidan orom, taskin va yupanch topayotgani yo‗q. Ko‗ngilga safar qilishning
ibtidosi - bu o‗z-o‗zini bilish, tushunish bo‗lsa, intihosi esa Ollohni tanish, Olloh
jamoliga yetishish saodatidir. Uzlat - bu Olloh nomi ko‗p bor zikr qilinadigan,
ixlos-e‘tiqodlar namoyon etiladigan ko‗ngil to‗ridagi mavodir.
Ilmda ma‘lumki, komil inson g‗oyasining yuzaga kelishi so‗fiylik
ta‘limotining tug‗ilishi, qaror topishi va shakllanishi bilan bog‗liq. Ilk
so‗fiylarning nuqtai nazarlari va qarashlari komil inson g‗oyalari bilan
sug‗orilgan edi. Xususan, buyuk arab faylasufi Ibn al-Arabiy (1165-1240)
―al-insonul-komil‖ terminini birinchi bo‗lib istifoda etgan, ilmga olib kirgan
27
va uning ustivor unsurlarini belgilab bergan edi. Mana, olis zamonlardan
beri ziyo ahli inson shaxsiyati va ruhoniyatini tushunishga intilib, tabiatidagi
komillik alomatlarini tushuntirib kelishadi. Va ne tongki, dunyoning o‗zi bir
miri kam bo‗lganligi boisidanmi, tugal va to‗kis komillik maqomiga
yetishish uchun bir burda umri badalida bandai mo‗minga bir chimdim
savob, bir qatra ezgulik va hikmat, bir tomchi porso olijanoblik yetishmay
keladi. Salkam ming yillik puchmog‗ida safar mavzui, yo‗l va yo‗lovchi
obrazlari ayniqsa, islomiy madaniyatda komil inson konsepsiyasining rangin
qirralarini yoritishda badiiy-estetik an‘analarni vujudga keltirdi.
Safar mavzuining badiiy adabiyotga kirib kelishi va muhim o‗rin
egallashi o‗z tarixiga ega. Xususan, u birinchidan, muborak Makkai
Mukarramaga va Madinai Munavvaraga musulmon olamining amaliy haj
safari bilan bog‗liq bo‗lsa, ikkinchidan, payg‗ambarimiz Muhammad
s.a.v.ning Tangri taolo huzuriga Buroq otda ko‗tarilishi — afsonaviy me‘roj
safarining badiiy talqin ma‘nolari bilan uyg‗unlikda qat‘iy yo‗nalish kasb
etdi.
Endi, A. Oripov she‘riyatdagi komil inson konsepsiyasining o‗zak
mag‗zini, ustivor mehvarini tushunishimizda hamda safar mavzui orqali
yo‗lovchi obrazi zimmasiga yuklanayotgan ma‘naviy-axloqiy mazmunni
anglashimizda yana shoirning o‗zi bizga ko‗mak beradi. Xususan, ―Hikmat
sadolari‖ majmuasiga so‗zboshi tariqasida yozilgan ―Insof va diyonat izlab‖
maqolasida shoir shunday yozadi: ―Islom tariqati uqtiradikim, Olloh
bandasiga xidoyat yo‗lini ko‗rsatgan. Bu yo‗ldan u yuradimi yoki yo‗qmi —
bu masala bandasining ixtiyoridadir. Ya‘ni, u shaxs sifatida erkindir. Lekin u
yomon qilmishlari uchun oqibatda javob bergusidir‖. (―Hidoyat yo‗li‖ she‘ri)
Do'stlaringiz bilan baham: |
