|
II. Abdulla Qodiriyning o'zbek nasriga qo'shgan hissasi
1961 yil rus tilida chop etilgan “Mehrobdan chayon” romanining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, yozuvchi o‘zbek xalqi hayoti va tarixini, davr ranglarini yorqin va sidqidildan ifoda etib bera olgan, qahramonlar fe’l-atvorini XIX asrning 40-yillariga xos sharoitlarda ochib bera olgan.
Ushbu yangilikni ochishda Abdulla Qodiriy o‘zbek tarixiy romannafisligiga asos soladi. O‘zining “Mehrobdan chayon” romanida yozuvchi haqiqat yo‘nalishi an’analarini sezilarli boyitgan, qahramonlarning psixologik shakliga muhim hissa qo‘shgan, insonning ichki dunyosini ifoda etishning yangi usullarini ochgan, qahramonlarning fe’l-atvori o‘zgarishini ko‘rsatib bergan.
“Mehrobdan chayon” romani – ikki asr bo‘sag‘asidagi turkiston jamiyatining ijtimoiy, axloqiy hayoti haqidagi roy-ro‘st asar.
A. Qodiriy xalqning feodal tuzumdagi hayot tarzining o‘ziga xos mohiyatini ochib berishga intilgan, hukmdorlarning ishlarini va fe’l-atvorini, ma’naviy ustozlarni ko‘rsatadi. Ushbu ziddiyatlar tantanavor emas, ular qahramonlarning og‘ir turmushidan kelib chiqadi – Abdurahmonning ayolni o‘ziga bo‘ysundirish istagi va Shohidbekning fitnalariga qaramay, Anvar va Ra’no bir-birini chinakam sevadi va oila qurishga harakat qiladi.
Go‘zallik, halollik, olijanoblikka intiluvchi Ra’noning xalq fe’l-atvoriga xos, ajoyib qiz ko‘rinishini namoyon bo‘ladi – samimiy, toza niyatli, ma’nan sodda va ochiq. U Anvarni toza, yorqin sevgi ila beg‘araz va sadoqat bilan yaxshi ko‘radi. Anvar – mardlik timsoli, adolatli, cheskiz vijdon egasi.
Abdulla Qodiriy zamondoshlari haqidagi “Obid ketmon” romani, shov-shuvga sabab bo‘lgan “Shirvonlik Mallaboy aka” ocherki muallifi. Shuningdek, o‘zbek adabiyoti tarixiga sezilarli hissa qo‘shgan boshqa ko‘plab ocherk va hikoyalar muallifi. “Abdulla Qodiriy o‘zbek adabiyotiga momaqaldiroq kabi kirib kelib, yorqin chaqmoq kabi barchaning e’tiborini o‘ziga qaratdi”, deb yozadi Izzat Sultonov.
Ushbu so‘zlarning haqqoniyligini qozoq yozuvchisi Muxtor Auezov ta’kidlab, alohida qayt etadi: “Yoshligimizda Abdulla Qodiriy romanlarini berilib o‘qir edik. Biz uning inson fe’l-atvorini yasash, bizgacha inson ehtiroslarining tug‘yonini yetkazib berish mahoratidan hayratlanardik”. O‘zbek adabiyotida roman janrining asoschisi Abdulla Qodiriyning ko‘plab asarlari ko‘plab Sharq hamda MDH mamlakatlarida e’tirof qozondi.
Abdulla Qodiriy ijodiy faoliyatining boshlanishi 1910 yillarning oʻrtalariga toʻgʻri keladi. “Sadoi Turkiston” gaztasining 1914 yil 1 aprel sonida, “Toshkent xabarlari” ustunida “Yangi masjid va maktab” sarlavhali xabar bosiladi. Oradan koʻp oʻtmay, uning “Toʻy”, “Ahvolimiz”, “Millatimga bir qaror”, “Fikr aylagʻil” kabi sheʼrlari, “Baxtsiz kuyov” dramasi, “Juvonboz” hikoyasi chop etiladi. Adib ijodining boshlanish davri namunalari boʻlgan bu asarlarda maʼrifatparvarlik ruhi, jadidona kayfiyat seziladi. Uning 1916 yilda yozgan “Uloqda” hikoyasi bilan dunyo adabiyotdagi nazariy mezonlarga mos keladigan oʻzbek realistik hikoyachiligini boshlab berdi. 1923 yili “Goʻzal yozgʻichlar”da bosilgan “Jinlar bazmi” hikoyasi bilan keyingi nusxalari taqqoslanganda adib oʻz asarlari ustida qayta-qayta ishlagani, uning badiiyati va hayotiylik jihatlariga jiddiy diqqat qilganligi ayon boʻladi. Abdulla Qodiriy oʻz ijodiy taqdirini matbuot bilan bogʻladi. Yuzlab publitsistik maqolalar, hajviy asarlar yozdi. “Kalvak Mahzumning xotira daftaridan”, “Toshpoʻlat tajang nima deydir?” kabi hajviy asarlari bilan adib kulgusi “xarakter kulgusi” darajasiga yetdi. Hayotni kuzatdi – insoniylik aʼmoliga nomuvofiq voqealarga nisbatan turli yoʻsinda hajviy-tanqidiy munosabatlarini bildirdi. Shu jarayonda “felyetonlar qiroli” nomini oldi. Oʻz davrining ayrim adiblari bilan matbuotda bahslashdi. “Jasorat – ayb emas”, “Shallaqi”, “Oʻjar koʻr” nomli maqolalari bahslar natijasi oʻlaroq maydonga keldi. 1926 yilda “Mushtum” jurnalida “Yigʻindi gaplar” maqolasi bosiladi. Aynan shu maqolasidagi “yuqori rahbarlarga tegadigan qaltis gaplari” uchun, ayrim muttaham hamkasblari oqibatida adib 1926 yili 8 mart kuni qamoqqa olinadi. “Abdulla Qodiriy – Julqunboyning 1926 yil 15-17 iyunda boʻlib oʻtkan sudda soʻzlagan nutqi”da oʻsha maqolaning mohiyati, satirik janr tabiati, kulgining tiplari tahlil qilinib, undagi mulohazalar “Ovsar” tilidan faqat ishchi-dehqon manfaati kuzatilib aytilgani”ga, “hukumat kishilariga boʻlgan gaplar, oʻrtoqlik hazili” ekaniga urgʻu beriladi. Chaqimchilar xususida yozadi: “Ammo bir necha shaxslar bu maqolani oʻzlarining, bilmadim, qandogʻdir tarozulariga solib, zararlik topishlari ersa gʻarazgoʻylik, tirnoq ostidan kir izlashdan boshqa narsa emasdir”. Adib oʻz ijodini, oʻzi yozgan fikrlarni, oʻzining haqligini jasorat bilan isbot etadi va aytadiki: “Men toʻgʻrilik orqasida bosh ketsa “eh” deydirgan yigit emasman”.
Navbatdagi yirik asarlaridan biri, adib 1932–1934 yillarda zamonaviy mavzuda yozgan “Obid ketmon” qissasi 1935 yili alohida kitob holida nashr qilinadi. Tabiiyki, adibning hajvchi, jurnalist, publitsist va tarjimon sifatidagi faoliyati ham tahsinga sazovordir.
Garchand adib original asarlar yozib, oʻz xalqining maʼnaviyati xazinasini bebaho durdonalar bilan boyitayotgan boʻlsa ham, mustabid tuzum malaylari uni dushmanlikda aybladi. Abdulla Qodiriy manglayiga qatagʻon qurbonlari silkiga tizilishdek bir qismat bitilgan ekan. Adib 1937 yil 31 dekabr kuni hibsga olinib, 1938 yil 4 oktyabrida xalq dushmani sifatida qatl etiladi.
Alohida taʼkidlash kerakki, Abdulla Qodiriy yozgan asarlar xususida oʻsha davrning Vadud Mahmud, Abdurahmon Saʼdiy, Miyonbuzruk Solihov kabi munaqqidlari matbuotda turli yoʻsinda fikr bildirishdi. Sotti Husayning “Oʻtkan kunlar” romani tanqidiga bagʻishlangan alohida kitobi bosildi. Oybek esa “Abdulla Qodiriyning ijodiy yoʻli” nomli maxsus tadqiqot yozdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
