O‘zbek dialektologiyasi” fanidan o‘quv amaliyoti dasturi

“O‘ZBEK DIALEKTOLOGIYASI” FANIDAN O‘QUV AMALIYOTI
DASTURI

"O‘zbek dialektologiyasi" kursi bo‘yicha standart talablarga ko‘ra sheva materiallarini to‘plashni ko‘zlagan o‘quv amaliyoti o‘tkaziladi. Bu amaliyotdan maqsad talabalarning muayyan bir sheva vakili bilan jonli muloqotga kirishib, undan shu shevaga xos bo‘lgan xususiyatlarni yozib olish va shu orqali o‘zbek shevalari to‘g‘risidagi bilimini mukammallashtirishdir. Bunda amaliyotga chiqqan har bir talaba oldindan tayyorlab qo‘yilgan savollarga javob olish bilan birga, savol-javob jarayonida ma’lum bir voqeani, xalq og‘zaki ijodi namunalarini aytish jarayonida betakror (orginal) til faktlarini ilg‘ab olishga ko‘proq ahamiyat berishi lozim bo‘ladi. O‘quv amaliyotiga chiqishdan oldin, albatta, uning ilmiy rahbari talabalarni ham nazariy, ham amaliy jihatdan hamda zamonaviy texnika bilan qurollantirishi va tegishli maslahatlar berishi lozim bo‘ladi.

O‘quv amaliyotini amalga oshirish shakllari:
1. Ilmiy rahbar boshchiligida 12-13ta, yoki guruh talabalarining yalpi biron tuman yoki qishloqqa borib, o‘sha joyning sheva vakillaridan material to‘plash. Amaliyotning bu turi dialektologik ekspeditsiya ham deyiladi. Iqtisod va sharoit imkon bersa, bu amaliyot samarali shakl hisoblanadi, chunki talabalarda bir-biridan o‘rganish imkonyati bo‘ladi. Bu amaliyot natijalariga ko‘ra talaba hisobot yozadi va u o‘rnatilgan tartibda guruh rahbari tomonidan baholanadi.
2. Ilmiy rahbarning ishlab chiqqan rejasi asosida talaba individual tarzda savolnomadagi vazifalarga o‘z shevasi yoki ilmiy rahbar belgilagan sheva bo‘yicha material to‘plab keladi va uni referat shakliga keltiradi. Bu referat rahbar tomonidan tekshirilib, o‘rnatilgan tartiblarda baholanadi.
O‘quv amaliyotiga talaba portativ magnitafon, imkoniyati bo‘lsa, videokamera bilan chiqishi maqsadga muvofiqdir. Talaba dialektologik amaliyotga chiqishdan oldin quyidagi namunada dastur (bu dastur ijodiy rivojlantirilishi va tegishlicha o‘zgartirilishi mumkin):
1. Shevasi o‘rganilayotgan aholining yashash joyi haqida umumiy ma’lumot, aholining milliy tarkibi, ularda o‘zbeklarning nisbiy miqdori, aholi punkti atrofidagi sheva vakillari, boshqa millat vakillari haqida ma’lumot.
2. Sheva vakillarining kasb-kori.
3. Shevaning o‘zbek shevalari tasnifidagi o‘rni.
4. Shevada a, כ unlilarining qo‘llanilishi.
5. Shevada kontrast juft unlilarining qayd qilinishi.
6. Singarmonizmning qaysi turi shevada qo‘llaniladi: a)palatal singarmonizm saqlangan so‘z va grammatik shakllar qatnashgan ikki jumla yozing; b)labial singarmonizm elementlarini saqlagan so‘z shakllaridan beshta misol yozing.
7. Birlamchi cho‘ziq unlilar saqlangan so‘zlarga beshta misol keltiring.
8. Ikkilamchi cho‘ziq unlilar yuz beradigan so‘zlarga ham beshta misol yozing.
9. Diftong unlilar bormi? Diftonglashishning qanday shakllari uchraydi?
10. Adabiy tildagi jarangsiz undoshlar shevada qaysi o‘rinlarda jaranglashadi? Misollar yozib, sharhlab bering.
11. Adabiy tildagi jarangli undoshlar shevada jarangsizlanishiga ham misollar keltiring.
12. Adabiy tilda so‘z boshida qatnashadigan undoshlar shevada qaysi undoshlar bilan almashishi mumkin? (masalan, doppъ – to‘ppъ).
13.