O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Kel, ey soqiy, keturgil bodayi nob,
Kula o‘yuayu ichsuidar bu as’hob...
Kel ey soqiy, keturgil jomi Jamni, Kishining ko‘nglidin may yur g‘amni...
Kel ey gulchehra soqiy, may keturgil,
Meni hayrat maqomig‘a yeturgil.
Habibim naqshidin ma’ni bo‘loyin, Tahayyurda o‘zimdin qurtuloyin...
Birinchi va ikkinchi baytiarda may yoki boda timsoli muhim mohi- yat kasb etadi. May timsoli tasavvuf adabiyotida keng tarqalgan bo‘lib, «ilohiy ishq - ma’rifat, donish ishtiyoqining avji qiyomi, Yor jamoli mushohadasidan oshiq dilida paydo bo‘lgan kuchli zavq - ilhomning, behad xursandlik, summing ramziy ifodasi sifatida tilga olingan» (Ko- milov N. Yugoridagi asar, 150-b.). Soqiy so‘zi ham bu yerda ramziy ma’noga ega, ya’ni mutlaq fayziyot, ma’rifat bulog‘i demakdir (Kornilov N. Yugoridagi asar. 155-b.').
Keltirilgan uchinchi va to‘rtinchi baytiarda mutasavvuf fano maqo­mi yoki Fano vodiysiga yetib borishi uchun bosib o‘tishi shart bo'lgan Hayrat maqomi to‘g‘risida so‘z ketadi. Hayrat maqomi - Fano maqomi- dan oldingi bosqich. Navoiyning «Lison ut-tayr» dostonida bu bosqich- lar tasviri bor. Tahayyur - hayratlanish demakdir, ya’ni «tahayyurdan qutulish» - Fano bosqichiga o‘tish ma’nosiga ishora qiladi. Qolaversa, asar so'ngida keltirilgan «qit’a» ham Xorazmiyning yo‘lini va maslagini yaqqol ko‘rsatib turadi:
Tama’ domina qolur qush emas men,
Telim ayvon uza uchqon Xumomen.
Qilichtek til bila tuttum jahonni, Qanoat mulki ichra podshomen.
Xarobot ichra masjidda yerim bor,
Kim ush ham rindmen, ham podshomen.
Necha hashmatli sulton bo‘lsa bo‘lsun,
Ayitmon mol uchun madhu sano men...
Baytlardagi xumo, ganoat mulki, xarobot (faqr yo‘liga kirib, hayvo- niy nafslardan poklab, xokisor bo‘lish), rind kabi timsollar Xorazmiy­ning e’tiqodi va maslagini yana bir bor tasdiqlaydi.
Xorazmiy «Muhabbatnoma»ni yozgunga qadar ham yetuk shoir sifatida e’tirof etilganini asaming o‘zidan anglash mumkin. Xususan, hukmdor Muhammad Xo‘jabek o‘zbek adabiyoti uchun tamomila yangi janrdagi asami yaratishni Xorazmiyga topshirgani ham fikrimizga dalil- dir. Xorazmiy o‘zbek va fors tillarida mahorat bilan baravar ijod qilgani- ni «Muhabatooma» takibidagi masnaviy, g‘azal, qit’a, fard kabi janrlar ko‘rsatib turadi.
«Muhabbatnoma» - dunyoviy ishqni kuylagan asar. «Muhabbat­noma» tasawuf adabiyotiga mansub, ilohiy ishqni kuylovchi asar, dun­yoviy ishqdan begona asar ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Birinchi navbatda, oshiq va ma’shuqaning o‘rtasidagi nomalar, g‘azallar dunyoviy ishqni kuylagani bilan diqqatga sazovor. «Muhabbatnoma»dagi birinchi g‘azalda ma’shuqaning ta’rifiga bag‘ishlangan baytlarga e’tibor beraylik. G‘azalning birinchi bayti quyidagicha: