O’zbek Adabiyoti tarixi: Eng qadimgi adabiy yodgorliklar

Bilga xoqon bitiktoshi. Bu bitiktoshni ham N.M.Yadrintsev topgan. U Kul tigin bitiktoshidan 1 km janubi-g’arbga o’rnatilgan. Uning bo’yi 3 m 45 sm, eni 1 m 72 sm, qalinligi 72 sm. Bu bitiktosh 80 satrdan iborat. Unda “Kultigin” bitigtoshidagi 41 satr takrorlangan. “Bilga xoqon” bitigi ham Yo’’lug’tegin qalamiga mansub bo’lib, unda ham qahramonlik va vatanparvarlik g’oyasini ulug’lash asosiy o’rin tutadi. Bitikdagi voqealar Bilga xoqonning yoshiga bog’liq holda davriy izchillikda ifodalangan. Qahramon 17, 18, 22, 26, 27, 30, 31, 33, 34, 40 yoshidagi voqealarni eslatadi.Voqealar Bilga xoqonning 17 yoshida Tang’ut taraflarga lashkar tortishi bilan boshlanadi. Mana g’alaba ifodasi: “Tang’ut xalqini yengdim, o’g’lini, bor narsasini, yilqisini, mol-mulkini oldim”. Bu Bilga xoqonning dastlabki g’alabasi edi. Matn mavzusi harbiy sohaga aloqador. Ushbu obidada parallelism, qiyoslashlar,so’zlar takrori asosiy o’rin tutadi. Bitiktoshdagi voqealar tizimini shunday guruhlash mumkin:
1.Qahramonning muayyan yoshi;
2.Voqea sodir bo’lgan joy;
3.Voqeaning mohiyati;
4.Natija.

  Irq bitigi (“Ta’birnoma”). Bu bitik she’riy usulda bo’lib runiy yozuvda qog’ozga yozilgan. Uni vengr olimi A. Steyn Sharqiy Turkistondagi Dunxua manzilidan 1907 yilda topgan.

Bitikda parchalar:   
 Quzg’unni daraxtga bog’ladi.
“Qattiq bog’la, yaxshiroq bog’la”, deyishadi.
Bilib qo’ying: bu – yomon.

“Yigit lochin patina qo’lga kiritdi,

Patli qalpog’ing qutlug’ bo’lsin”, deyishdi.
Bilib qo’ying: bu – yaxshi.

“Men – kiyik o’g’liman,

O’tsiz, suvsiz qanday yashayman?
Qanday yuraman?”, deydi.
Bilib qo’ying: bu – yomon.

Yuqorida osmon eshitdi,

Pastda inson xabar topdi.
Men shunday kuchliman, deydi.
Bilib qo’ying: bu – yaxshi.

Ongin bitigi. Mo’g’ulistonning Kosho Saydan vodiysidan topilgan. Kimga atalganligi aniq ma’lum emas. Ba’zi fikrlarga qaraganda, Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qo’yilgan (735 yil); boshqa fikrga ko’ra Qopag’on xoqonga (691-716), yana boshqa bir ma’lumotga (J.Klonson) qaraganda Bilga xoqonning harbiy boshliqlaridan Alp Eletmish (taxminan 731 yilda o’lgan) sharafiga qo’yilgan. Obida 1892 yilda V.V. Radlov va 1957 yil J.Klonson tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadqiqot bilan) nashr qilingan.