O‘zbek adabiyoti kafedrasi o‘zbek tili va adabiyoti bakalavr ta’lim yo‘nalishi

Adibning “Chol va dengiz” qissasi. Asardagi sabr va matonat timsoli, Santiogo obrazi.

Xemingueyga haqiqiy shuhrat keltirgan, chet el kitobxonlari, shu o‘rinda o‘zbek kitobxonlarining ham qalbidan o‘chmas joy olgan, jahonn adabiyotining o‘lmas asarlaridan biri bo‘lgan “Chol va dengiz” qissasi adib ijodining cho‘qqisi deb ayta olamiz. Xeminguey asarni 1952- yilda yozgan va 1954- yili ushbu asari uchun Nobel mukofatini qo‘lga kiritgan.

Kitobning birinchi jumlasiyoq (“Chol qayiqda yolg‘iz o‘zi Golfstrimda baliq ovlardi. Dengizga chiqayotganiga mana sakson to‘rt kun ham to‘ldi, ammo hali bironta baliq tutganicha yo‘q”) kishini o‘ziga tortadi. Bu so‘zlar sodda va tuzilish jihatdan oddiy mustaqil birikma bilan qo‘shilgan ikkita mustaqil va yaxshi ifodalangan gapni tashkil etadi. Bu Xeminguey adabiy uslubini tavsiflovchi umumiy xususiyatlardir. Adibning boshqa asarlarida so‘zlarni tejash, tajribani bevosita yetkazish uchun ishlatilgan bo‘lsa ham, bu asarda Xemingueyning mahorati shu qadar mustahkamlanganki, nasrning ko‘p qismi bir darajada bo‘sh bo‘lib, boshqasida ma’no bor; ya’ni jumlalar haqiqat bilan o‘ziga xos aloqani yo‘qotishga moyildir, lekin shu bilan birga ular she’riyat effektiga juda o‘xshash, umumiy va ramziy xarakterga ega bo‘ladi. Xemingueyning uslubi nima uchun juda ko‘p sharhlovchilar uning asarinini fantastika emas, afsona sifatida ko‘rishini tushuntirishga yordam beradi.

Quyidagi jumlada qirq sonining qo‘llanilishi esa qisqa romandagi ko‘plab diniy alomatlarning birinchisidir. Qirq kun – Iso Masih sahroda Shaytonni yengishi uchun ajratilgan vaqt. “Qirq kundan keyin Manolinning ota-onasi “chol hozir aniq Salao, bu omadsizlikning eng yomon shakli” deb qaror qildi”.

Bu jumla asarning mavzularidan birini – o‘zgarmas taqdirga qarshi qahramonona kurashni ifoda etadi. Aslida birinchi xatboshidagi barcha so‘zlarda Santyagoning muvaffaqiyatsizligi aniq ko‘rinib turibdi. Masalan, “deyarli har kuni cholning dengizdan quruq qaytayotganligini ko‘rib bola ich-ichidan ezilar edi”. Yanada kuchliroq: “Dag‘al matodan to‘qilgan yelkan yamalaverib, olaquroq bo‘lib ketgan, o‘rog‘liq holda yaksoni chiqqan polkning bayrog‘iga o‘xshardi…”

Santyagoning tavsifiy tuzilishi, uning eski va qarigan tanasi tafsilotlari bilan davom etadi. O‘tmishdagi muvaffaqiyatlardan meros qolgan yaralar ham “uzoq suvsizlikdan qaqrab yotgan biyobon darzlari singari ko‘hna edi”. Bularning barchasi Xeminguey tomonidan mohirona tarzda aytilgan “cholda nimaiki bor bo‘lsa, bari ham eski, faqat dengiz tusini olgan moviy, mardona odamlarnikiga xos quvnoq ko‘zlari bundan mustasno edi” degan so‘zlar bilan birdan o‘zgaradi. Bu muvaffaqiyatning ikki turi: tashqi, moddiy muvaffaqiyat va ichki ma’naviy muvaffaqiyat o‘rtasidagi dixotomiyaga e’tiborni jalb qiladi. Santyagoga tashqi muvaffaqiyat yetishmasa ham, uning ichki muvaffaqiyati bilan, bu narsaning ahamiyati butkul yo‘qoladi. Bu tinimsiz ruhning moddiy boyliklar ustidan g‘alabasi, romanning yana bir muhim mavzusidir. Bundan tashqari, Santyago ko‘zlarining rangi, Xeminguey Santyagoni dengiz bilan tobora ochiq taqqoslashidan dalolat beradi, bu esa Santyagoning cheksiz ruhi va cheksiz dengiz kuchini bevosita uzviy bog‘liq ekanini anglatadi.

Santyago va Manolin o‘rtasidagi munosabatni bir jumla bilan xulosa qilish mumkin: “Chol bolaga baliq ovlashni o‘rgatdi, bola esa uni yaxshi ko‘rdi”. Manolin Santyagoning shogirdi, ammo uning munosabati faqat ish bilan chegaralanmaydi. Manolin Santyagoga qalban sig‘inadi, ammo bu butparastlik obyekti nafaqat bir paytlar bo‘lgan buyuk baliqchi, garchi hozirgi paytda u muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo‘lsa ham, balki g‘oyaviy sig‘inish edi. Bu Manolinning cholga noyob va deyarli diniy sadoqatini tushuntirishga yordam beradi, Chol bilan baliq ovlamagani uchun Santyagodan uzr so‘raganida Manolin shunday deydi: “meni ketishga dadam undadi. Men bolaligimdan unga itoat qilishim kerak”, degan gapga Santyago javob beradi: “bilaman... Bu normal holat. Uning ishonchi kam”.

Ustoz va shogird o‘rtasidagi munosabatlarning aniq iyerarxiyasiga qaramay, Santyago uning bola bilan tengligini ta’kidlaydi. Santyagoda bolani o‘rgatish uchun ozgina narsa borligini namoyish qilib, bu tenglik ikki do‘stning muqarrar ajralishini anglatadi va, bundan tashqari, bu bolani oqsoqoldan nima o‘rganishi haqida emas, balki keksa odamning hayotdan noyob saboqlarni o‘rganishi haqida hikoya bo‘ladi.

Kutilmagan tenglikning shunga o‘xshash turi, Xeminguey quruqlikda marlin va akulalar bilan ishlashning turli usullarini tasvirlab berganida paydo bo‘ladi. Garchi bu Santyago, marlin va akula o‘rtasidagi jangni namoyish qilsa-da, u ishtirokchilarga mos keladi. Dengiz janglariga qaramay, marlin va akulalar qirg‘in qilinadi va odamlar ulardan quruqlikda foydalanadilar; ularning dushmanliklari faqatgina dengizda aktual xolos, sohilda esa bu hech narsani anglatmaydi. Santyago va Manolin misolida bo‘lgani kabi, ushbu uyg‘unlik romanda tabiatning uyg‘unligi, katta fojiada qahramonning o‘z qurboniga yordam beradigan birlik singari tematik tashvishni namoyish etadi.

Xemingueyning asarlari inson va tabiat, kurash va qahramonlik, axloqiy kuch va yolg‘izlik, yo‘qotish va muvaffaqiyatsizlikning buyukligi bilan bog‘liq. “Chol va dengiz” ehtimol yozuvchining bu mavzular cho‘qqisidagi eng yuqori nuqtasidir. Shuning uchun ham biz har birimiz o‘zimizni uning asarlarida topa olamiz. Asarda markaziy mavzu mag‘lubiyat bo‘lsa-da, u muvaffaqiyatsiz bo‘lishini his qilganiga qaramay, oxirigacha kurashishni davom ettiradi. Bu esa, o‘z navbatida, insonga yanada ulug‘vorlik bag‘ishlaydi hamda Santiogoni haqiqiy sabr – bardosh timsoliga aylantiradi. Boshqa tomondan, baliq ovi cholning baliq tutish qobiliyatiga ega ekanini o‘ziga isbotlash uchun ramziy ma’noga ega, garchi u qari bo‘lsa ham, yosh yigitning kuchiga ega bo‘lmasa ham, u hanuzgacha qari donishmand ayyorligi va tajribasiga ega edi.

XULOSA

Buyuk sabr, iroda, matonat kabi ulug‘vor xislatlarni tarannum etuvchi ushbu “Chol va dengiz” qissasini o‘qir ekanman, inson zotining hamma ishga qodir ekanligiga, agar inson xohlasa har qanday vaziyatdan ham chiqib keta olishiga yan bir bora amin bo‘ldim. Asardagi Santiogo, chol obrazi menda juda ham yaxshi ta’surot qoldirdi. Unga juda achindim. U yolgiz, qarovsiz, yeb ichishining ham yotib – turishining ham mazasi yo‘q, lekin shu vaziyatda ham chol o‘zini yo‘qotib qo‘ymay hamisha oldiga qo‘ygan maqsadi sari intilib yashaydi. Uning maqsadi katta baliq tutish va uni omadsiz baliqchi deb yurganlarni fikrini o‘zgartirish. Santiogodagi kuch, ya’ni iroda kuchi hammada ham bo‘lmaydi. Sakson to‘rt kun dengizda ov qilib, lekin quruq qo‘l bilan qaytadi, shunda ham baliq ovlashni tashlab qo‘ymaydi. Boshqa odam bo‘lganda sabri yetmay boshqa ish qilishni payiga tushgan bo‘lar edi. Chol bitta o‘zi katta baliqni ilintirib u bilan kurashgani, oxirida uni o‘ldirib g‘alabaga yetishganini o‘qib o‘tirib juda ham ta’sirlanib kettim. Qissa yakunida chol mag‘lub bo‘ladi, u o‘z o‘ljasini akulalar hujumidan saqlab qololmay quruq qoladi, shu vaziyatda ham o‘zini og‘ir- vazmin tutganligi ham uning naqadar kuchliligidan dalolat. Xeminguey haqiqiy mahorat bilan inson sabrini chol orqali yortib bera olgan. Asardagi bola obrazi, menimcha. yaxshilikka yaxshilik qiluvchi, oqibat, mehr-muhabbat timsoli. Cholni chindan yaxshi ko‘ruvchi, unga achinuvchi birdan bir inson ham mana shu bola. Chol unga baliq ovlashni o‘rgatgan, unga yaxshilik qilgan. Shuning uchun bola ham cholni qadrlaydi, unga qo‘ldan kelgancha yordam berib yuradi. Cholning ichiki dunyosida ham ikki kuch hukmron. U dengizda hamisha o‘zi bilan o‘zi gaplashib yuradi. Uning ichki dunyosidagi salbiy kuch “sen tamon bo‘lding chol, qaribsan, endi shu yerlarda o‘lib ketasan, baliq seni yengdi” degan fikrni aytsa, ikkinchi kuchli iroda kuchi bu fikrlarni inkor etib uni hamisha oldinga yurishga undaydi. Baliq bilan olishganda olgan jarohatlari uni qanchalik qiynamasin, chol bunga e’tibor bermaydi, jarohatdan azoblanib nolinib o‘tirish cholning fikricha erkak kishiga yarashmaydigan holat. Mana haqiqiy er yigit matonati. Men bu asarni o‘qib o‘zimga ko‘plab ijobiy ta’surotlar ola oldim. Hamisha olg‘a yurishga, men uddalay olmayman degan fikrdan yiroq bo‘lish kerakligiga yana bir bora amin bo‘ldim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1. 
   H.Allamberganov Jahon adabiyoti o‘quv-uslubiy majmua 2019-2020.
   
2. 
   Ernest Xeminguey “Chol va dengiz” qissasi. Ibrohim G‘ofurov tarjimasi. “Yosh gvardiya” nashriyoti. Toshkent – 1986.
   
3. 
   O‘zME birinchi jild. Toshkent – 2000.
   
4. 
   Internet saytlari:
   

1. 
   www.darakchi.uz
   
2. 
   www.arxiv.uz
   
3. 
   www.ziyonet.kutubxonasi.
   
4. 
   www.o‘qituvchi.uz
   
5. 
   www.aim.com