Oʻzbek adabiyoti” kafedrasi jadid adabiyoti tarixi fanidan oʻquv- uslubiy majmua

4-MAVZU. Yangi nasr va uning poetik xususiyatlari

REJA:

1.O‘zbek milliy uyg‘onish adabiyotida nasr va uning poetikasi.

2.Kichik nasriy janrlarda realistik tamoyillar.

3.Jadid romanlarida ijtimoiy masalalar talqini, ularda o‘zbek millati hayotining badiiy ifodalanishi.

4.Nasriy asarlar poetikasi. Mavzu tadqiqi yuzasidan erishilgan natijalar, ilmiy muammolar.
Tayanch so‘z va iboralar:Jadid adabiyoti, kichik nasriy janrlar, “Yangi saodat”,“Umrlik shogirdlar”, asar poetikasi, ma’ryfatchilik adabiyoti.
Jadid matbuoti bilan birgalikda jadid adabiyoti ham maydonga keldi. Jadid yozuvchilari badiiy ijodning deyarli barcha turlari isloh etilishi va taraqqiy qilishiga barakali hissa qo‘shdilar. Bu adabiyotda ham she’riyat etakchi soha bo‘lib qoldi. Ammo jadid nasri ham adabiy harakatni davr talablari va xalqning ruhiy-ma’naviy ehtiyojiga yaqinlashtirishda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Fitrat Istanbulda ekanligida boshlang‘ich nusxalarini Buxoroda yozgan ko‘plab asarlarini tugallab o‘z hisobidan chop qildirishga muvaffaq bo‘ldi. “Hindistonda bir farangi ila buxoroli bir mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadida xususida qilgon munozarasi” (qisqacha “Munozara”), “Bayonoti sayyohi hindi” (“Hind sayyohi qissasi”) (1912) Istanbulda chop qilingan asarlar jumlasidandir.

“Munozara”asarini jadid nasrining ilk namunasi sanash mumkin. Fitratning bu davrdagi asarlarida Turkistonning davlat, din, maorif, madaniyat sohalarida tubdan islohotlar o‘tkazish lozimligi fikri ilgari suriladi. Mavjud voqelik farang olimi va hind sayyohi nigohi bilan kuzatilib, kamchi-liklar keskin tanqid qilinadi. Garchand bu asarlar publitsistik ruhdan xoli bo‘lmasa-da, jadidchilik harakatining dasturlarini ifodalashi, voqelik qahramon nigohi bilan kuzatilishi, drama-turgiyaning bahs-munozara uslubi nasrga dadil olib kirilishi singari talay ijobiy xususiyatlari bilan ajralib turadi.

Shoir, dramaturg, nosir va publitsist Mirmuhsin Shermuhamedov (Fikriy) ning “Befarzand Ochildiboy”(1914) romani ijtimoiy voqelik va inson tafakkuridagi yangila-nishlarning ko‘lami badiiy tasvirda ham katta hajmdagi janrga ehtiyoj kuchaymoqda ekanligini ko‘rsatadi. Adabiyotimiz oldida turgan bu muhim zaruriyatni o‘z vaqtida anglagan Mirmuhsin Shermuhamedov: “Oramizda bo‘ladurgon qoidaga xilof va bid’at ishlarimizni maqola ila yozib bitdurib, bo‘lmaligiga ko‘zim etub, shul odtlarimiz uchun ro‘mon yozib, el ko‘ziga vositasi-la ko‘rsatishga majbur bo‘ldum”⁹,- deb yozadi.

Darhaqiqat, Mirmuhsin Shermuhamedov ushbu majburiyatni birinchilardan bo‘lib anglagan va bu yo‘lda dastlabki dadil qadam tashlagan adib edi. Ehtimol ilk tajriba bo‘lgani uchun ham romanning badiiy saviyasi bir qadar pastroqdir. Qolaversa, mazkur roman yakunlanmagan va to‘liq bosilmagan. “Turkiston viloyatining gazeti” 1914 yil 75-79 sonlaridaromandan parchalar chop etgan xolos. Shunday bo‘lsa-da, adibning bu izlanishlari Hamza va Qodiriy romanlarining yuzaga kelishiga keng yo‘l ochdi. Ular “usuli ro‘monni har kim tushunib o‘qiydirgan darajada oson bo‘lmogi kerak” ligi, “oro so‘zlar” bilan emas, balki “ona lisonga angil qilinub”^shbitmoq haqidagi yozuvchi konsepsiyasmga sodiq qoldilar.

Yuqorida tanishganimizday, muallif bid’at odatlarni nositali tarzda ko‘rsatish maqsadida qo‘liga qalam olgan. Romanni kichik “tushuntirish”bilan ta’minlab, asarni yozishga undagan sabablar va uning xarakteri haqida ma’lumot bergan. Mazkur romanning amaliy ahamiyati xususidagi fikrlarini bayon qilgan. Uning ma’lumotlariga ko‘ra o‘sha davrda romanning yozilgan qismi hajmi yuz betcha bo‘lgan ekan. Shunisi muhimki, dastlabki mashqlari ayrim johil kimsalar tomonidan “shayton kitob”tarzida nohaq baholanganiga qaramay, adib o‘z maslagiga sodiq qolib, romanni davom qildirishga asdoydil axd qiladi.

Muallif romanda o‘z davrining mashhur kishilaridan bo‘lgan, iqtisodiy jihatdan o‘ziga to‘q Ochildiboyning qalbida befarzand-liqdan tug‘ilgan o‘kinch-armonlarni ifoda etish asnosida goh uning farzandlik bo‘lganida-da, zamonasiga munosib ma’rifatli o‘g‘il tarbiya qila olmasligiga urg‘u bersa, goh tug‘ilajak farzandini zamona xohishiga ko‘ra tarbiyalashga ahd qilganligidan so‘zlaydi. Ba’zan dialoglarga murojaat qiladi. Demakki, qahramonini turli vaziyat-holatlarda, ruhiy-psixologik jihatdan ochishga urinadi. Bu bilan milliy sarmoyadorlar o‘z mulkini ilm yo‘lida sarflash-lari lozimligi haqidagi estetik ideallarini ham ifoda etadi.

Ko‘rinadiki, Ochildiboy shunchaki ma’rifatsiz kimsagina emas. U keksa bo‘lishiga qaramasdan, Yaratgannning marhamatidan umidvor, ertaning orzulari bilan yashaydigan dili armoili, qalbi ma’yus miskin hamdir. Ziyofat chog‘ida hamdard do‘stlarining munojotlaridan ko‘ngli erigan boy o‘z uyini topolmay sarosi-malanib qoladi. Mazkur holat qahramon xayollarining parishon-ligi, fikri tarqoqligi, chegara vaziyat-holatga tushib qolgan-ligini kursatadi. Binobarin, romanda qahramonni ekstren vaziyatlarda ochishga bo‘lgan ilk urinish izlari ham kuzatiladi. Asardagi ikkinchi xarakterli jihat shundaki, yozuvchi ruhiy-psixologik holatlar tasvirida tush priyomidan ham foydalanadi. Qahramon sarobga aylangan xayollaridan ajralishni istamay qattiq iztirob chekadi. Natijada, reallik va xayolot, tush va haqiqat qorishiqligi yuzaga chiqadi.

Ammo keyinchalik asarga bir qancha qo‘shimcha obrazlar va ikkinchi syujet liniyasi ham kirib keladi. Bu manfaatparast so‘fi va imom hamda kambag‘al Qulahmad obrazlaridir. Bundan muallif-ning kuzlagan maqsadi birshchidan, usuli jadid maktablarining afzalligini ko‘rsatmoq bo‘lsa, ikkshchidan, isrofgarchilikka etaklovchi bid’at odatlarni tugatib, ortiqcha mablag‘larni jamiyati xayriya hamda yangi maktablarga sarf qilish lozimligi xususidagi jadidchilik qarashlarini vositali tarzda targ‘ib qilishdan, uchinchidan, johil imomu ta’magir eshon-so‘fi va ma’rifatsiz Qulahmad va xotinining kulgili hollarini fosh etishdan iboratdir.

Nazarimizda, Mirmuhsin Shermuhamedov: insonning tugal baxtga erishmog‘i iqtisodiy va oilaviy baxtning mukammalligi orqali mumkin bo‘ladi,- degan fikrni ham ilgari surgan ko‘rinadi. Zotan, Mirmuhsin Shermuhamedov masalalar mohiyatiga insoniy munosabatlar, insonning o‘z-o‘zini taftish etishi nuqtai nazaridan yondoshadi. Borliqdagi hodisalarni o‘zaro aloqadorliqda, yagona qonuniyatli olamiy jarayon sifatida olib qarashga, hodisa va kechinmalar o‘rtasidagi aloqadorlikni sabab va natija tarzida tuShunishga, ongsizlik holatlariga ham bir qur nigoh tashlashga urinadi. Shuning uchun real dunyodagi tuyg‘u-kechinmalar uyqu holatida ham davom etadi, rivojlanadi. Aksincha, tushdagi kayfiyat-holatlar reallikka ko‘chib, universal aloqa hamda ta’sirga aylanadi. Muayyan muddat hagto Ochildiboy o‘z kechinma-munosbatlarini nazorat qilish va baholash imkoniyatiga ham ega bo‘lolmaydi. Uning “befarzand”- o‘tmishi va “o‘gillik bo‘lgan”-kelajagi ayni lahzalarning o‘zida namoyon bo‘ladi. Go‘yo yagona psixik aktga bevosita birlashadi.

Muallif qahramon faoliyatining anglashilmagan qo‘zg‘ov-chilarini ham tush ta’sirida tug‘ilgan affektiv holat orqali dalillay oladi. Zero inson o‘z-o‘zini boshqarish, hayotini tartibga solish, o‘zaro munosabatlarni yo‘lga qo‘yish va yaxshilashga intiluvchi ertadan umidvor yaratiqdir. Binobarin, romanda Ochildiboyning amalga oshmay qolgan mayllari reallikka ko‘chishining mexanizmini ko‘rsatishga urinish ham kuzatiladi. Illo biologik va ijtimoiy munosabatlar mahsuli bo‘lgan inson zohiri va botini munosabatlari jarayoni g‘oyatda murakkab tarzda kechadi va turli rakurslardan yondoshishni talab etadi.

Demak, Mirmuhsin Shermuhamedovning fikr-qarashlari hodisa va jarayonlar o‘rtasidagi aloqadorlikni aks ettirishda chuqurroq va umumiyroq aloqalar va munosabatlarni aniqlash sari tinimsiz harakatda bo‘lganligini taxmin qilish mumkin. Romanda ishtirok etuvchi o‘nga yaqin personajlar asosan, avtor nutqi vositasida berilgan bo‘lib, mumtoz yozma adabiyotga xos hikoyachilik va qissaxonlik shaklidan foydalanilgan. Shunga qaramasdan ayrim dialoglarni ifoda etish, qahramonlarni harakat va muloqotda ko‘rsatishga urinishlar ham ko‘zga tashlanadi.

Umuman, muallifning real hayotiy masalalar qatorida, inson va uning ko‘ngil olamiga diqkat qaratishi, ijtimoiy va ma’naviy-ruhiy jarayonlarni epik planda psixologik dalillashga urini-shining o‘zi g‘oyatda muhim edi. Chunki bu hol nasrdagi adabiy intilishlarda yangicha qarash, inson taqdiri masalasini chuqurroq tuShunish tomon intilish yuzaga kelganligini ko‘rsatadi.

Muhammadiyor Petrogradda ekanligida Turkistonlik madrasa talabalari hayotini aks ettiruvchi “Umrlik shogirdlar” nomli 12 qismdan iborat milliy roman yozadi. Romanda madrasa talaba-larining tahsilni unutib, samovarlarda maishat bilan mashg‘ul bo‘lishlari mohirona hajv qilinadi. Mazkur asar hatto rus tiliga o‘girilib, Petrogradda nashr etiladigan jurnallardan birida chop etiladi. Bundan behad ilhomlangan Muhammadiyor turkistonlik boylarining Moskva va Petrograddagi hayotini aks ettiruvchi “Poytaxt mehmonlari” nomli dramasini yozadi. Unda Rossiyaning markaziy shahar mehmonxonalarida ilmsiz boylar til bilmas-liklari tufayli ajnabiylar tamonidan haqoratlanishi mahorat bilan tasvirlanadi. Bu kitobni muallifning o‘zi rus tiliga o‘girib nashr qildiradi. Talaba birodarlari bilan sahnalash-tirib, bosh rolni o‘zi ijro etadi. U nafaqat olqishlar oladi, balki mo‘maygina pul ham ishlaydi. Shubhasiz, bu roman va sahna asarlari xayoliy bulib, Cho‘lpon fikrini band etgan muammolar ruhini aks ettiradi. Zotan qahramonning xorijdagi muvaffa-qiyatlarini Cho‘lpon estetik ideallaridan ajratish mumkin emas.

Darhaqiqat, Petrograd dorulfununi tugatgach ham o‘z vataniga qaytishga shoshilmagan Muhammadiyor Shveysariya dorulfu-nunlarida tajribasini oshiradi. Shubhasiz, bu o‘rinda adib syujet vaqtini real belgilamaydi. Shvetsariyadan qaytayotgan Muhammadiyor Italiya, Turkiya, Ruminiya, Bolgariya, Odessa, Toshkent shaharlari orqali Bokuga etib keladi. Uni butun yosh ziyolilar qarshi olib, ma’naviy otasinikida ziyofat uyushti-radilar. Muhammadiyor Bokuda ochilgan Islom tib kursida uch yil muallimlik qiladi. Keyin esa ustozlaridan ruxsat olib, dengiz yo‘li orqali Turkiston diyoriga otlanadi. Uni turfa gullar bilan olqishlab kuzatayotgan yosh ziyolilar oldida jaholatda qolgan yurtdoshlarini uyg‘otmoqqa ahd qilganligini bayon etib otashin nutq so‘zlaydi.

Chamasi Cho‘lpon Muhammadiyorni bejiz suvni yorib borayotgan mahobatli kemada tasvirlamagan. Birinchidan, kema (“madaniyat baligi”) va poezd (“madansht aygiri”) kabi fan-texnika yangiliklari ilm kishilarining ulug‘ ixtirolari, ikkinchidan, dengizdan vataniga qaytayotgan kimsa millat dardida yo‘lga chiqqan.

Binobarin, to‘lqinlari-la ko‘pirgan dengiz uning qalbidagi toshkinlarga vobasta bo‘lib, qahramon diliga buyuk ruh va umid bag‘ishlaydi. Uchinchidan, ko‘m-ko‘k dengizning latif havolari, suvlarni ko‘pirtirib toshtirgan shamollari Muhammadiyorni xorijiy ellarda ko‘rgan go‘zalliklari, hashamatli ziyo maskanlari, ilm-ma’rifatga tashna odamlardan ajratib turuvchi o‘ziga xos to‘siq vazifazini ham o‘taydi. Zotan, Turkiston zaminida uni nochor va abgor binolargina emas, hanuz maishatga mukkasidan ketgan, umr bo‘yi ishlab topgan mablag‘iga dang‘illama to‘ylar qilib, uloq chopadigan, mulla-eshonlarga shaldiratib yaltiroq to‘nlar kiydirib faxr etgani holda, qo‘l ostidagi xizmatchilariga qul maqomida munosabatda bo‘ladigan, suyukli o‘g‘il-qizlarini o‘qitishga g‘ayrat ko‘rsatmaydigan - ko‘ngil ko‘zi so‘qir olomon qarshilashi mumkin. Demak, dunyo ko‘rib, botiniy nigohi tiyraklashgan millatparvar Muhammadiyor o‘y-xayollari bilan Turkistonga boqkan Cho‘lpon xalq va millatni razolat botqog‘idan qutqarib, tamaddun dengiziga olib chiqmoqni tilaydi.

Uzoq-uzoqlarda qad rostlagan tog‘lar yo‘l-yo‘lakay xayol surib kelayotgan Muhammadiyorning ko‘ziga tashlanadi. Ota-bobolarimiz davrida buyuk-buyuk qal’alar qad rostlagan bu yurtning toglarini ko‘m-ko‘k maysalar qoplagan edi. YAm-yashil tepaliklar, daraxtzor o‘rmonlar, sharqiroq suvlar, qum-adirlaru serhosil zaminga suqlanib boqqan qahramon ona diyorining betakror chiroyidan mamnuniyat tuyardi. U vatanining hech bir xorijiy eldan qolishmasligidan faxr-iftixor sezardi. Ayni damda Turkiston ilmsiz boylari, johil “olich”lari, yolg‘on eshonlari, isrofgar odamlari bilan ham hech bir qiyosi yo‘q darajada ekanligi uni ezardi. Axiyri Muhammadiyor taraqqiyotga to‘siq bo‘layotgan illatlarni bartaraf qilmoq uchun milliy maktab va madrasalar ochmoq, yoshlarni Evropa dorilfununlariga yubormoq, vrach, huquqshunos, muharrir, savdogar, muhandis va hunarmandlarni tarbiyalamoq lozim degan to‘xtamga keladi.

Turkistonda etishgan taraqqiyparvar yoshlar uni iliq qarshilashadi. SHaharning ruslar turadigan qismida yangi-yangi mehmonxonalar, bog‘ va xiyobonlar, magazin, teatr va maktablar qurilgan. Keng va ravon ko‘chalar elektr chiroqlari bilan yoritilgan. Ammo eski shahar hamon o‘sha-o‘sha. Muhammadiyor magazin va xususiy shifoxona ochadi. U kambag‘allarni tekin, boylarni esa pullik davolay boshlaydi. Qishloq chekkasidan sotibolgan bog‘idan neft koni chiqib Muhammadiyor millionerga aylanadi. “Jamiyati xayriya”tuzib, uni katta mablag bilan ta’minlaydi. Qiroatxona ochish bilan qanoatlanmay, “Vatan” nomli jurnal va “Xabar”nomli gazeta nashr ettira boshlaydi. O‘zi ochgan muallimlar kursida ta’lim yo‘llari, tarbiya usullari haqida ma’ruzalar o‘qiydi. Vaqtli matbuot sahifalarida millat ichidan etishib chiqqan shifokorning ezgu amallari kichik shaharda maorif maskanlarini kupaytirganligi maqtala boshlanadi.

Ko‘rinadiki, hikoyada Cho‘lpon turkistonlik kambagal bir yigitning uz harakat va g‘ayrati, xolis kishilarning ko‘magida nafaqat Rossiyaning markaziy shaharlari, balki Evropaning ilg‘or mamlakatlarida ham tahsil olishi hamda taraqqiyot yo‘lida astoydil xizmat qilishi mumkinligi haqidagi konsepsiyasini ilgari suradi. U Muhammadiyor obrazini g‘ayrat va shijoat, sabr va sabotning totli mevasi sifatida ibrat qilib ko‘rsatar ekan, “Jamiyati xayriya” va “Nashri maorif” jamiyatlarining foydasiyu ittifoqlikning samarasini alohida ta’kidlaydi.

Demak, Hamzaning “Yangi saodat”asari muallif tomonidan “milliy roman”-deb atalgan. Kitob milliy romanchiligimizning qaldirg‘och asari bo‘ldi. U jadid - adabiyotining zamonaviy g‘oyalari bilan yo‘g‘irilgandir. Romandagi insoniy samimiyat, shafqat, sevgi-muhabbat, mehr-oqibat tuyg‘ulari kitobxonni befarq qoldirmaydi. Yozuvchi romanida real hayotiy voqealar fonida insonning ruhiy olami fojialariga xam diqqat qaratilganligi muhimdir. Hamza ilm-ma’rifat bilan kishilarni qayta tarbiyalash mumkin deb biladi. Shu bois ham ba’zan ijtimoiy munosabatlarga chuqur ahamiyat qaratmaydi.

Oddiy xalqning tushunishi oson bo‘lishiligi uchun sodda uslubda bayon qilingan “Yangi saodat” romaniga Hamza quyidagi baytni peshso‘z qilib olgan:

O‘qub tahsili ilm ayla, maorif sharbatin yutgil.

Tilingni jahpdan qutqor, gami millat bilao‘tkil.

Mazkur satrlar zaminida yotgan ulkan hayotiy ma’no asarning markaziy qahramoni Olimjon obrazi orqali ochiladi. Hamza romanda G‘oziboyning johilligi, uning o‘gli Abulqahhorning ma’rifatsizligini tanqid qiladi. Ayni paytda Abulqahhorning kampir onasi Ro‘zvon shafqati, ayoli Maryamning oqilaligi, sabr-toqat va bardoshi, qanoati barobaridagi mungli qalbini ishonarli chizadi. Olimjon va Xadichadagi ziyraklik, ilm-ma’rifatga intiluvchanlik, etimona mayus qalbi nidolari bilan omuxta tarzda tasvirlanadi. Sobirjondagi do‘stga sadoqat, muallimdagi halimlik va mehr, Halimaxovdagi iffat hamda sahovat, dinu millat bolalariga ehtiromlik Abdulrahmonboydagi insonpar-varlik, uning ayoli SHamsibibidagi itoatkorlik, oilaviy masalalarda eru xotinning hamjihatligi, Nazokatxonimning samimiy muhabbati singari kitoxonni o‘ziga rom etuvchi xarakter-xususiyatlar romanni ziynatlab turadi.

Hamza romanda peyzaj va portret tasviri, tush motivi kabi usullardan foydalanishga harakat qilishiga qaramasdan kahramonlarni mustaqil harakatlantirish, xarakterlarni jonli muloqotda ko‘rsatishdan ko‘ra bayonchilikka ko‘proq beriladi. Qahramonlar takdirini xalq og‘zaki ijodiga xos ertaklardagi singari baxtli yakunlaydi. Bunday hayotiy ziddiyatlarsiz amalga oshirilgan yakun bugungi kitobxon uchun ishonchsizday tuyulsa-da, muallifning «Jamshid», «Zarkum», “Aldarko‘sa”, “Afandi”, “Dalli Muxtor”, “Gulandom” singari asarlarni o‘qib adabiy saviyasi shu ruxda tarbiyalangan kitobxonni nazarda tutganligini unutmaslik kerak. Muhimi, Hamza fikri uyg‘oq, ilmi tiyran, millat dardlari bilan yongan Olimjon singari yoshlarning bo‘lishini orzu etdi. Avlodlarning hayoti va saodatini jadid maktablari ko‘tarib chiqayotgan g‘oyalarga ergashishda deb bildi. Etim va faqir bolalarga sahovatpeshalikni, ularni maorifga havaslantirmoqlikni, salim fikrlarga oshno etmoqlikni orzu etdi. Bu yo‘lda nafis adabiyotni zo‘r qurol deb bildi. SHu maqsadni amalga oshirishda yangi-yangi izlanishlar yo‘lidan bordi.

“Yangi saodat” ziyolilar davrasida ulkan e’tibor qozondi. “Al isloh” jurnali 1915 yil 15 iyul sonida Hamzaning “Yangi saodat” romani haqida tuxtalar ekan, shunday axborot beradi: “Yangi saodat ismli 46 sahifali turkiy va Turkiston shevasinda bir milliy ro‘monning yangidan tab’ bo‘lub, nashr qilinuvi bizni ko‘p masrur etdi. Xalkni o‘quv va yozuv tarafiga targib qilmoq uchun hozirgacha Turkiston shevasinda buningdek ta’sirli ro‘mon nashr o‘linmamish, desak mubolaga bo‘lmasa kerak. Bu ro‘monning muharriri Hamza Hakimzoda Niyoziy janoblari va noshiri Xo‘qandda “Madoro” kutubxonasidir”.

Roman voqealariga asos bo‘lgan sulolaning boshida turgan G‘ozi nomli savdogar mol-dunyo yiqqan va shu yo‘lda mashaqqat chekkan. Biroq rohatini ko‘ra olmagan. Unga ikki gazgina qora tuproq nasib etgan xolos. Hamza uni: “bir yodgorsiz, dunyodan benomu nishon ketdi”- deb tavsiflaydi. Bizningcha, romanning aksariyat qahramonlari singari G‘ozi savdogar taqdirini anglamoq uchun asarning epigrafida keltirilgan yuqoridagi baytga diqqat qaratmoq lozim.

Anglashiladiki, G‘oziboyning johilligi uning dunyo moliga mehr qo‘ygani holda, farzandini ma’rifatdan mahrum qoldirganligida ko‘rinadi, Aks holda adib orqasida munis ayoli Ruzvon, yigirma besh yoshga to‘lgan o‘g‘li Abduqahhor, oqila Maryamday kelin, shirindan-shirin ikki nafar nevarasi bor kishini yuqoridagi kabi “bir yodgorsiz, dunyodan benomu nishon ketdi”, deb ta’riflamagan bo‘lar edi. Anglashiladiki, adibning nazarida johillik noto‘g‘ri tarbiya tufayli kelgusi nasllarga utuvchi va millat istiqboli uchun falokatli illat.

G‘oziboydagi ochko‘zlik, moddiy dunyoga ortiqcha mehr bog‘lashdek hayvoniy sifat tarbiyada g‘olib kelib, Abduqahhorda mulkni zoye qilishdek yovvoyilikni keltirib chiqaradi. Yoshlikda, balog‘at yoshida hali aqlan to‘lishmagan, otasi davlati soyasidagina yurgan Abduqahhor hayotning nogahoniy zarbasiga tayyor emas. Shu bois ham o‘zining yaramas odatlarini tark etolmaydi. Ma’rifatdan mahrum, johil bo‘lib voyaga etgani uchun-da g‘ofilligidan bexabar. Ammo uning tarbiyasida vaqt qo‘ldan boy berilgan. Bu esa xunuk oqibatlarga olib keladi. Adib buni romanda Abduqahhor taqdiri misolida ko‘rsatadi. Aql-farosatdan mahrum, nodonlik va qabixlik yo‘liga kirgan roman ' qahramoniga pand-nasihatlar ta’sir qilmaydi. Natijada ichkilik va qimorbozlik kabi zararli amallarga mukkasidan ketadi. Sal fursatda otasidan qolgan mol-mulkni barbod qilib, qarzga botadi. Go‘laxda tunab qimorbozlikdan keladigan cho‘tal hisobiga qornini to‘yg‘azuvchi, oila rishtalarini mustahkam tuta olmaydigan, mas’um go‘daklariga shafqat va muruvvat nazari ila boqmaydigan kimsaga aylanadi.

Abduqahhor obrazi qaysidir jihatlari bilan Behbudiyning “Padarkush”¹dramasidag‘i Toshmurod, Qodiriyning “Juvonboz” asaridagi Sa’dulla singari qahramonlarga mengzaydi. Biroq ko‘proq Cho‘lpon yaratgan “Doktor Muhammadiyor” hikoyasi qahramoniga yaqin turadi. Agar Behbudiy va Qodiriy qahramonlari taqdiri fojeiy nuqtada tugagan bo‘lsa, Cho‘lpon hikoyasida ma’naviy boyigan kishining modsiy jihatdan-da to‘kis hayotga erishishi g‘oyasi ilgari suriladi. Hamza va Cho‘lpon ilmga intilganlarga tole yor bo‘ladi degan aqidani tasdiqlash yo‘lidan boradilar. Shu bis ham Abduqahhor Toshmurod va Sa’dulladan farqli o‘laroq o‘girlik yoxud qotillik yo‘lidan bormaydi, o‘nglanadi.

Umuman, o‘zbek ma’ryfatchilik adabiyoti, xususan, nasrida ma’rifatli bo‘lmay turib baxtiyor kunlarga erishib bo‘lmaydi, degan fikr tashviqiy ravishda ilgari suriladi. Bizningcha, bu hol davrning real talabi, Shuningdek, tasvir mahoratini egallash yo‘lidagi izlanishlar bilan bog‘lab izohlanmog‘i kerak. Bunday tipdagi asarlarda voqea ustunligi va obrazlarning bir qadar xiralashuvi kuzatilganligi shunday hukm chiqarishga turtki beradi. Ko‘pchilik ma’rifatparvarlar qatori Hamzaning ham mahalliy millat vakillari bo‘lgan boylardagi befarqdik oqibatida kelib chiquvchi ma’rifatsizlikni ko‘rsatishi mutlaqo tasodif mevasi emas.

XX asr boshlari o‘zbek nasrida didaktizm unsurlari serob bo‘lishi, realizm o‘zini to‘la namoyon eta olmasligi ham tabiiy holdir. Chunki yangi adabiyotimiz endigina shakllanish davrini boshidan kechirayotgan edi. Adabiyot ijtimoiy hayot ta’siridan uzoqlashmagan edi. Yangi o‘zbek adabiyoti Sharqu G‘arb ilgor an’analarini o‘zlashtirishning ilk bosqichida edi. Nasrimizning etakchi maqsadi qahramonlarni oddiy odamlardan tanlab, ulardagi oliyjanoblik, ma’naviy poklik, xayru saxovatni ulug‘lashda ko‘rindi.

Kitobxonning yangi usuldagi asarlarni tushunib o‘qiy olishi qiyin kechayotganini o‘z vaqtida anglagan Hamza “Yangi saodat”ni tartib berishda mazkur jihatni inobatga olganligini ta’kidlab yozadi: “Bu risola eski maktabga maxsus o‘lmay, balki qora xalqimizni eru xotunlari orasida o‘qulub turgan “Jamshid”, “Zarqum”, “Aldarko‘sa”, “Bayoz”, “Dalli Muxtor”, “Gulandom”, “Afandi” kabi...kitoblar o‘rniga istifodalik bir qiroat risolasi bo‘lurmikin, degan xayol bila yozilgan uchun alarni o‘qub tushunmoqlariga shoyad oson bo‘lur edi, deb butun eski imlo va eski usulda tartib berildi hamda soddaroq yozildi”. Muallif oldiga yangi davr hayoti qo‘ygan talablardan ijodiy niyat o‘sib chiqqanligi ayon bo‘ladi. Adib o‘z imkoniyatlari doirasida qalam tebratganida tamomila yangicha usulda va bir qadar murakkabroq roman yozishi ham mumkin ekanligi oydinlashadi.

Keyinchalik Qodiriy ham Hamza boshlab bergan shu an’anani davom qildirar ekan, yangi davrga monand asarlar yaratishga majburiyat sezganligini ifoda etib yozgan edi: “Modomiki biz yangi avrga oyoq qo‘ydik, bas, biz har bir yo‘sinda ham shu yangi davrning yangiliklari ketidan ergashami? shunga o‘xshash dostonchilik, romanchilj va hikoyachiliklaroa ham yangi asarlar yaratishga, xalqimizni shu zamonning “Tohir va Zuhra”lari, “Chor darvish”lari, “Farhod va Shirin” va “Bahromgo‘r”lari bilan tanishtirishga o‘zimizda majburiyat his etamiz”. Anglishi-ladiki, har ikkala adib ham yangi zamon romanchiligi bilan kitobxonni tanishtirish istak-havasida ko‘liga qalam olishgan.

Binobarin, mazkur romanlar bir qadar “ibtidoiy”bo‘lishi bir jihatdan, bu yo‘sindagi tajribalarning endi boshlanayotganiga, ikkinchi jihatdan, romanchilik sohasda qalam tebratish iqtidoriga ega mutaxassislarning kamligiga, uchinchidan esa kitobxon ehtiyojini inobatga olib aksariyat o‘rinlarda ataylab eskicha uslub va soddaroq tilda tartib berilganligi singari faktorlarga borib taqaladi.

Agar diqqat qilinsa, Hamza Sharq folklorining latifa, doston singari an’anaviy janrlaridagi asarlari bilan yangi davr ijtimoiy-estetik talablariga javob berish mushkulligini o‘zbek romannavislari ichida birinchi bo‘lib anglaganligi ayon bo‘ladi.U roman janriga qo‘l urar ekan. real hayotda amaliy nafi tegadigan risola yaratish ishtiyoqida bulgan. Hatto u “risola”ni ikkinchi marta tartibga keltirish niyatida ham bo‘lgan. Bu borada o‘ziga fikrdosh, millatdosh qalam ahlining fikr-mulohazalari nihoyatda asqotishini ham yaxshi bilgan. Adib tanqiddan murod dastavval qalam ahliga ijodiy ko‘maklashish bo‘lishi kerakligini yoqlaydi. Kitob haqidagi fikr-mulohazalarning xususiy bir maktub ila muallifga bildirilishini o‘tinib so‘raydi: «...yangi matbuot oshnolari bo‘lgon fikrdosh, millatdosh sohib al- tahrir va al-qalam qoriinlarimizdan bu risolamni imlo va tahriridagi keliishagan bir xil joylarin aybga sanamay, tarahhum uzasidan afu qilmoq barobarida lutf-shafqat uzasidan xususiy maktub ila ogoh qilmoqcharin o‘tinaman. Chunki bu risolani ikkinchi tab’ilarida yoxud qo‘limda yozilub turgan va yozilgan risolalarimni nuqssiz o‘lmogiga shoyad sabab o‘lur edilar. (Al insonu mushtaqan min al nisyon ya’ni Inson tili bilan o‘ziga yo‘l ochadi - Izoh bizniki. I.YO.)

Biz e’tibor qaratmoqchi bo‘lgan jihat Hamzaning nafaqat romanda axloqiy ma’rifatni ulug‘lashi balki, qalam ahli o‘rtasida ham ma’rifiy munosabatlarning o‘rnatilishi, millat ziyolilari

ijod ahliga gamxo‘r, kechirimli lutf-shafqatli bo‘lishligini tilayotganligi. hatto o‘tinib so‘rayotganligi masalasidir. Chamasi Hamza sal fursat o‘tmay XX asrning yigirmanchi yillarida matbuotda boshlanajak milliy ziyolilarning bir-birlariga tosh otishlarini, o‘ttizinchi yillarning ur-yiqitlarini oldindan sezgan adabiy iqlimda kutilayotgan muqarrar tendensiozlikning ham oldini olishga uringan ko‘rinadi.

Adib romanning ayrim o‘rinlarida kitobxonning tafakkuri va tasavvur dunyosiga ishonib ataylab tafsilotlarni batafsil bayon qilishdan tiyiladi. G‘ozi savdogar hayotligi davrida oilaning rohat va farog‘atda yashaganliklari roman avvalida keng tarzda tasvirlanmaganligini izohlar ekan, mullif quyidagilarni qayd etadi: “...risolashiz avvalida yozilmagan bo‘lsa ham voqeiy (ko‘rilub turgan) bir ish uchun fikr va tasavvuringizga iktifo qilub, (ya’ni qanoatlanib ) so‘zni uzaytirmagan eduk”.

Yozuvchining bu kabi izohlariga tayanib, “Yangi saodat” finalidagi voqealarning tezkorlik bilan rivojlanishi masalasiga ham Hamza oydin ko‘rinib turgan masala ya’ni “voqeiy bir ish” sifatida qaraganligini tahmin qilish mumkin bo‘ladi. Roman xotimasida adib g‘oyatda kamtarona tarzda kitobxonga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qiladi: “Ey zoti muhtaram, dinu millatdosh, fikru maslakdosh qoriinlarim! Shoyad bu risolai nojizimi kamoli diqqat ila o‘qub, bir qator aql oynasina solub, aksin tamom ko‘rgansiz”.

Ko‘rinadiki, Hamza uchun “kitobxon”shu paytgacha biz tushungan ma’nodan ancha keng mazmun kasb etadi. U birinchidan, “zoti muhtaram” ya’ni ma’rifatli insonlarni, ikkinchidan, dindosh va millatdosh birodarlarini, uchinchidan, o‘ziga fikrdosh va maslakdosh kishilarni kitobxon sifatida tushunadi. Zero “qoriin”so‘zi aslida “qori”ning ko‘pligi bo‘lib, shunchaki o‘quvchi emas, balki “Qur’on”ni yod olgan kishi ma’nosini anglatadi. Binobarin, Hamza komil ishonch bilan: “aql oynasina solub, aksin tamom ko‘rgansiz” deyishga “qoriin”larning zehn va tafakkuriga tayanishga to‘la haqli edi.

Illo, roman yozilgan paytdagi uning qarashlari bolshevoycha umumiylikka, ommaviylikka tamomila zid bo‘lib, Hamza jamiyatdagi va inson tiynatidagi johillik va omelik kasofatiga qarshi kurashda xos kishilargagina tayangan, ularni xushyorlikka Chorlagan. Millat tafakkurining uyg‘oqligi deganda ham ziyolining

ma’rifiy-axloqiy salohiyati baland bo‘lishini tushungan adibdir. Mavjud hayotiy holatning o‘nglanishini tom ma’nodagi ma’rifatli kishilarning aql-idrok va zakovati, irodasiga bog‘lab tushungani uchun ham voqea-hodisalar mohiyatini anglatmoqni ko‘zlagan edi.

Roman qahramoni Abduqahhorda otasidagi hayvoniylik va o‘zidagi yovvoyilik sifatlari hali birlashib ulgurmagan. Binobarin, uning fitrati shaytoniy va rubibiy sifatlardan xolidir. Shu bois ham uning hali jaholat pardasini yirtib, ma’rifatni vosita qilmoq imkoni mavjud. Romanni fikri ojizimiz etgani qadar kuzatar ekanmiz, Hamza Sharq falsafasida keng o‘rin olgan insonning o‘z kamchilik va nuqsonlaridan forig‘bo‘lib, ruhiy poklanishi - katarsis ta’limotini islomiy ma’rifat bilan bog‘lab diniy-axloqiy ma’noda tushungani ayon bo‘ladi. Adib inson tuyg‘ularining tubanlashuvidan oliyja-noblikkacha bo‘lgan bir necha darajalarini farqlaydi. Aftidan, qahramonlar tushgan axloqiy vaziyat-holatlar tasviri orqali kitobxonga kechinmalarning ayni bir personajda fiziologik sintezlashgan holda uchrashini uqtirmoqchi, buning badiiy ifodasi orqali esa estetik ta’syr etmoqchi bo‘ladi. Shu bois ham kitobxon qalbiga axloqiy-ma’rifiy musaffolik baxsh etishga urinish adib estetikasining asosini tashkil etadi.

Abduqahhor tipidagi qahramonning o‘nglanmogi uchun albatta boshi toshga tegishi ya’ni makon va zamonda muvozanat holatidan uzoqlashib, tanglik nuqtasiga yaqinlashishi sinergetika ta’limoti tili bilan aytganda, bifurkatsiya holatida bo‘lishi kerak. Muqarrar tanazzulga yuz tutishi mumkinday tuyulgan Abduqahhor romanda hayron qolarli tarzda o‘zini tartibga tushirib, yangi bir muvozanat holatiga kirishi va barqarorlashuvi tasvirlanadi. Hamza uning qalqib turgan noturgun holatlarini ichki ma’naviy-ruhiy jarayonlari bilan tasvirlashga urinadi. Romanda odsiy sabab oqibat asosiga qurilganlik kuzatilsa-da, Abduqahhor ruhiyatida murakkab jarayonlar kechganligini ham anglash mumkin. Muhimi shundaki, u o‘zining ilgarigi holatini inkor etish orqali o‘nglanadi.

Abduqahhorning “sharmanda-yu sharmisor”ligi, Toshkentdagi “xoru zorlik, “daydi”ongi shunchaki bemehrlik va uyidan qochib ketish emas. U uyat va andisha tufayli o‘z uyidan bosh olib ketadiki, oila a’zolarining rizq-nasibasini qimorga boy berganligidan qattiq aziyat chekadi, g‘ofillik qilganligidan uyaladi. Hayotda o‘z o‘rnini topishi lozimligini tushuna boshlaydi, jilla qursa oilasining keyingi hayotiga zomin bo‘lmaslikni istaydi. Umri davomida o‘tkazgan xatolarini takrorlamaslikka azm etadi. Chunki u asta-sekin birinchidan, mol-davlati qo‘ldan ketishi sabablarini anglay boshlaydi. Ikkinchidan, vatan va farzand soginchi, uchinchidan, furqat va g‘urbat ta’sirida ruhan iztirob chekadi. Demoqchimizki, Hamza roman qahramonining qalbidagi azobli og‘riqdan bu iztiroblarning sababi tomon yo‘l topa olgan. Zero, o‘z xatolaridan pushaymon bo‘lgan mo‘minning g‘amga botishida tavbaning ruhi mavjuddir.

Abduqahhor uzoq muddat ziddiyatli o‘y-fikrlar girdobidan chiqolmay, taraddudlanib yuradi. Arosatda qolgan bu kimsaning uzlatdagi faqirona hayoti davomidagi xarob holiga uzil-kesil chek qo‘yishi romanda ikki jihatdan asoslanadi. Birinchidan, gaflat uyqusidagi Abduqahhorga hayotiy voqelik mohiyati tush orqali namoyon bo‘ladi. Bunda o‘ziga xos ramziylik bor. Yozuvchi o‘z hayotini zohirangina ko‘ra oladigan qahramonning qalbidagi zidsiyatlarni tush vositasida beradi. U roman qahramonini shahodat (moddiyat) olamida ham g‘ayb va malakut (ilohiyot) olamida ham olib qarashga, uning sifat va holatlarini turli rakurslardan kuzatishga urinadi. Qahramonning o‘ngida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan va u ruhan intilayotgan hodisalar Abduqahhorning tushida namoyon bo‘ladi. Chunki Hamza kishi idroki ojizlik qilganida, haqiqatni fahm-farosat orqali ham ilg‘ab olishi mumkin ekanligini yaxshi biladi.

Tushidagi haqiqatlardan qattiq ta’sirlangan qahramon shu vosita tufayli anglab etgan ma’nolarining qalbini aslo tark etmasligini tilaydi. O‘g‘li Olimjonni, qizi Xadichani va mungli onasi Ruzvonni, xafa va ma’yus holda yurgan Maryamni tush ko‘rgan Abduqahhorning ahvol-ruhiyati tamomila o‘zgarib qoladi. G‘amlik ko‘zlarida yosh bilan yo‘llarga termulib, jigar-bagri ezilib, g‘oyatda hayron va parishon bir hollarda uzun-uzun xayollarga cho‘mib qoladi. Hatto qo‘lidagi igna, iplari tushib ketadi. Quloqlari ostida xayolan tushida bo‘yniga osilib farzandlari qilgan o‘tli nolalalar qayta-kayta jaranglayveradi. Sog‘inch hislari rahm-shafqat bilan almashina boradi. U endi chinakam baxt va baxtsizlikni bir-biridan farqlaydigan kishiga aylanadi. Najot yo‘lini topganday bo‘ladi. O‘z gunohlariga tavba qilib o‘nglanaboshlaydi, ertadan umidlanadi. Firoqni tark etmoq, diydor sari oshiqmoqqa ruhan tayyor turadi. Bunday holda qahramonning ongida istiqboldagi hayot aks etadigina emas, u qalban ham shirin bir entikishni tuya boshlaydi. Hamza Abduqahhor qalbini ana shu ichki tuyg‘u ifodasi orqali ochadi. Adib uni avomliqdan ma’rifat ostonasiga olib o‘tadi.

Ikkinchidan, Abduqahhor o‘g‘li Olimjon bilan hasratlashgan oqshomda ilgarigi hayotiga uzil-kesil nuqta ko‘yish fikriga keladi. O‘z hayotini qayta qurmoqlikni ixtiyor ztishiga uni otalik mehri va solih farzandidan iftixor etmoq tabiiy mayllari etaklaydi. Endiliqda uning qalbi tubida pinhon bo‘lgan mayllar istakka aylanib, to‘la yuzaga chiqadi. Qahramonning fe’lida yangi bir ichki qudrat, irodasida qatiyat, harakatlarida dadillik paydo bo‘ladi. Qalb ko‘zi ochilgan Abduqahhor ilgarigi oshnolaridan ko‘ngil uzishlikka ahd qiladi. U jisman ham ruhan ham yangi liboslarga burkanadi.

Abduqahhor o‘zining hali oilasiga yangicha ruh bag‘ishlay olishiga ishonadi. Farzand firoqida urtangan onaizor qalbida shodlik, rafiqi va anisi ro‘zg‘ori bo‘lmish Maryam dilida umid uyg‘ota oladi. Qizi Xadichaning boshini otalik mehri bilan silab, yillar davomida ko‘zlarida qotmish mungni sidirib tashlaydi. O‘g‘li Olimjon boshlagan ulug‘ ishlarning rivojiga imkon qadar ko‘maklasha boshlaydi. Adib bu holni: “...tavbalar qilub, do‘st-dushmanni ajratub, insof va diyonatli, shafqat va marhamatli bo‘lgan... shukrlar qilub, kundan-kunga rohat va farogatda, shod va xurramlik bila yashamoqda”- deb ta’riflaydi. Yozuvchi Abduqahhorning yomon fe’llardan tiyila bilishida inson o‘zligini anglashini, ma’rifatni ko‘radi. Roman qahramoni butun umr zararli hohish-istaklarining quli bo‘lib qolmaydi. Hali fursat butkul qo‘ldan boy berilmagani, umrning qolgan qismini foydali ishlarga sarflash mumkin va zarurligini o‘z vaqtida anglaydi. Boshqacharoq aytganda Abduqahhor qilgan gunohlarining zahri imon ruhini shikastlashidan oldin tavba qilishga ulguradi. Zero u o‘z gunohlari doim ko‘z o‘ngida turadigan, amallaridan pushaymon bo‘lib, tavba qiladigan, ruhan ezgulikka intiladigan umidli bandadir.

Demak, Abduqahhor “johil odam”gina emas, o‘z qilmishlariga tavbalar qilguvchi samimiy inson, solih banda hamdir. Uning islomiy fitratda yaralgan qalbida salimlik aslan mavjud. “Yangi saodat”da gap qalbni g‘uborlardan tozalash haqida boradi. Uzoq yillar davomida Abduqahhor qalbidagi johillik o‘rnini salimlik egallashini ko‘rmaslikday adabiyotshunosligimizdagi illat uning taqdiriga zaif qarash oqibatida kelib chiqqanligi ayon bo‘ladi.

Shuni unutmaslik kerakki, basirat nazari ochilgan Abduqahhor hali dunyoviy manfaatlar doirasidagi mo‘min xolos. Undan oriflikni izlashga urinish to‘g‘ri bo‘lmaydi.

Roman qahramonlaridan biri bo‘lgan Maryam sabr-toqatli va bardoshli ayol. U faqrlik jafosi o‘qlariga ko‘ksini qalqon qilib, azob-uqubatlarga chidaydi. Kelajakka umid bilan qarab farzandlarini tarbiyalaydi. Uqimishli, aqlu fikri komil Maryam ilm-ma’rifatni qadrlaydi. Hamza uning tabiatida yo‘qolgan davlatiga komil farzandlar orqali etishmoq havasi borligiga ham urg‘u beradi.

Maryam umid va qanoat sohibasi. U o‘ziga talabgor bo‘lgan ayrim boylarning taklif va da’vatlarini keskin inkor etadi. Buning boisi birinchidan, yuqorida ta’kidlaganimizday istiq-boldan umidvorlik bo‘lsa, ikkinchidan, johil erdan “yuragi titrab” qolgan ayolning farzandlari taqdirini yana bir zolim kishi qo‘liga topshirish va ularni ilmdan bebahra qoldirmoqlikni qabul qilmasligidir. Uchinchidan, Maryam qaynonasi Ruzvon ayaga kuchli ko‘ngli bog‘langan, uning tizginsiz mehriga shafqat nazari bilan qaray oladig‘an ayoldir. O‘n to‘rt yil davomida o‘g‘lidan giriklay ajralgan mungli ayolni yolg‘iz tashlab ketmoqqa “janobi hakdan sharm qilub yashaydi.

Binobarin, Maryam Allohning irodasi va taqdirning hukmiga rizo bo‘lgan mo‘minadir. Shu bois ham u qanoat bilan yashaydi,) qaytadan umidlanadi, taqdirga qarshi isyon qilmaydi, muhabbatlarini yozub chiqmoqga qalamim butun ojizdur” , - deb yozadi u.

Hamza insof, diyonat mehr, shafqat, muruvvat, fuqaroparvarlik kabi qadriyatlarni ulug‘laydi. Beta’ma va sahovatpesha muallimga ehtirom bilan qaraydi. Ayollarda muloyim tabiatlilik va oqilalikni ko‘radi. Olimjonni: “millat gulshanida yangi qo‘ngan andalib” (ya’ni bulbul),- deb ta’riflaydi. Bularning barchasi najot yo‘lini kelajak nasllarni ilm-ma’rifatli qilishda ko‘rishdek adib jadidchilik qarashlari bilan bog‘liq. Hamza o‘lka taraqqiyoti yo‘lida millat bolalariga himmat va marhamat ko‘rsatishda muallimni ibrat qilib oladi. U Turkiston musulmonlarini millatdoshlar deb qarab, yalpi tarzda ma’rifatga da’vat etish konsepsiyasini ham romanga singdirib yuboradi. Oilaviy turmushning oqilona tarzda boshqarilishi, mehr-muhabbat asosiga qurilishini yoqlaydi.

Keyinchalik Qodiriy ham har tomonlama etuk qahramonlarni tasvirlashda Hamza an’anasini davom qildirib, Otabek, Anvar obrazlarini yaratdi. “Mehrobdan chayon” romanidagi maktabdosh do‘stlar Anvar va Nasim munosabatlari Olimjon va uning o‘rtog‘i Ahmadjonni, Abdulla Qodiriy qalamiga mansub har ikkala romandagi aksariyat qahramonlar maishiy hayotidagi bechorahollik Hamza tasvirlagan Ruzvon aya va Maryamning o‘ksuk qalbini esga soladi. Kumush va Ra’nodagi fozilalik, bir olam orzular quchog‘ida yashashlik Maryam tabiatiga yaqin turadi. Mohlaroyimning Anvarga ko‘rsatgan turfa mehribonchiliklari zamirida Hamzaning jadid muallimi xarakteriga monand talay mushtarakliklar mavjud. Har ikkala adib nasriy merosidagi bunday mushtarak jihatlar bizningcha, ular ijodiy konsepsiyasidagi yaqinliqdan kelib chiqqan.

“Uchrashuv”romani 1916-yilda yozilgan bo‘lib, asar qo‘lyozmasining to‘la nusxasi hozirgacha topilgan emas. Bizgacha romanning birinchi qismi etib kelgan bo‘lib, uning qo‘lyozmasi O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida 7628/XI inventar raqami bilan saqlanmoqda. Ayrim manbalarda ushbu asar “To‘rt ish” nomi bilan tilga olinadi.¹⁵ “Uchrashuv” romani kompozitsiyasining tarkibiy qismi sifatida peyzaj muhim funksiya bajarib keladi. Tabiat tasvirlari birinchidan, Yusuf qalbini ochish, ruhiy holatini ifodalashda o‘ziga xos fon vazifasini bajarsa, ikkinchidan, parallelizm hosil qiladi, uchinchidan esa kontrast tasvir “Uchrashuv” romanini yaratishga xizmat qiladi. Romanda peyzaj tasvirlari personaj kayfiyat-intilishlariga mos holda berilib, nozik lirik tuyg‘u uygotadi.

Roman erta bahor tasviriga xos ranginlik va ohanglar qorishiqligi bilan boshlanadi. Chunki muallif dardli oshiqlar taqdiri bilan bogliq tabiiy voqelikni goh mamnuniyat, goh nolakor mung, goh shukrona, gohida esa afsus va hasratli ohanglarda ifoda etishni ko‘zlaydi. Hamza kitobxonni endi nish urgan yashil o‘lanlarning turfa jilolari, yomg‘irdan keyin g‘uborlardan tozalangan barglarning holsiz shabboda kuchiga bazo‘r bardosh berib tovlanishlari, suvlarning suzilib jildirashi, nozik va xushrang bahor chechaklari g‘unchalarining marhamatona tabassum barobarida andak xo‘mrayib turishlari, shoxdan-shoxga sakrayotgan qushlar chug‘uriga xos hasrat, mamnuniyat, shukrona kabi ohanglar tasviri bilan tanishtiradi. Roman qahramoni - madrasa talabasi Yusuf aqlning emas, balki dilda pinhon tuyg‘ularning etovida. Shuning uchun ham tarqoq fikr-xayollarini yig‘olmay qiynaladi. Ko‘ngil chigalini yozmoq tilagida uyiga emas, boqqa tashrif buyuradi. Qalbi sokin go‘shalarni qo‘msagan qahramonning qushlar chuguriga quloq tutib, gullarga suq bilan boqishi, g‘unchalar iforini hidlab, ularni avaylashi bilan tanishgan kitobxonga uning ko‘nglida yashirin nazokat, mayinlik, oshiqona talpinishlar bir qadar oydinlashganday bo‘ladi.

Romanda insoniy mehr-shafqat, do‘stlik, muhabbat, hijron, samimiyat tuyg‘ulari ulug‘lanadi. O‘qimishli yigitlar Yusuf, Saidxon va oqila qizlar Shirin, Halimaxon timsollari iliq mehr bilan tasvirlanadi. Ularning fazilatlari Salima kabi ma’rifatli, mehnatkash va mushfiq ayollarning tarbiyasi tufayli ekanligi ta’kidlanadi. Ayni paytda mazkur qahramonlarning ziddi bo‘lgan Abror, Haydarboy va Sora obrazlari ham kengroq ifoda etiladi. Ruhiyat manzaralari ancha teran chizilgan romanda ham muallif o‘zining qahramonlarga bo‘lgan munosabatini yashirmaydi. Yoqlayotgan tomonining baxt-saodatga erishuvini nozik ko‘ngil kishilari ekanligi, fikran va ruhan soglomligi bilan bog‘laydi. Aksincha, baxt-saodatga to‘siq bo‘layotgan eski turmush va jaholat iskanjasidagi kimsalarni tanqid ostiga oladi. Chamasi romanga “Uchrashuv” deb nom tanlanishini ham Hamzaning roman janriga xuddi pedagogik risola kabi real hayotda tezda amaliy ahamiyat kasb etishi nuqtai nazaridan yondoshishi bilan bog‘lash zarurga o‘xshaydi.

Shubhasiz, romanda ikki jinsga mansub turli xil toifa va xarekter sifatlariga ega bo‘lgan qahramonlarning uchrashuv sahnalari ifodalangan. Ammo muallif bundan-da kengroq va teranroq ma’noda badiiy asar vositasida kitobxonni hayot haqiqati bilan uchrashtirishni ko‘zlagan. Shu ma’noda Hamza ijodiy kredosi, xususan, “Yangi saodat” romani tajribasidan kelib chiqib, asarning davomini taxmin qilish yoxud umumiy salmog‘ini belgilash ham mumkin. Nazarimizda, Saidxon va Halimaxonlar o‘zaro qovushishi, Shirin esa Saidxonning singlisi bo‘lib chiqishi mumkin. Halima xuddi onasi Salima singari ma’rifatli, madaniyatli va mehnatkash ayol sifatida kamol topadi. O‘qimishli Soliha tadbirkorlik bilan erini yo‘lga solishi ehtimoli yo‘q emas. Yusuf va Saidxonlar o‘z zamonasining ilg‘or ziyolilari bo‘lib etishib, ma’naviy va iqtisodiy to‘kin hayotga erishadilar.

Ko‘rinadiki, “Uchrashuv” asari qanchalik didaktik xarakterda bo‘lmasin, unda roman janriga xos epiklik xususiyatlari bir qadar kengroq namoyon bo‘ladi. Bu hol asar syujetining “Yangi saodat” ga nisbatan murakkablasha borishi, personajlar sonining ko‘payib, konflikt va yordamchi konfliktning chuqurroq tus olishi, obrazlarning individuallashtirilishi, peyzaj va portret tasvir-laridan barakali foydalanish singari holatlarda kuzatiladi. Xususan, peyzaj tasviri personajlar qalbini ochish, ruhiy holatini ifodalashda o‘ziga xos fon vazifasini bajaradigina emas, balki parallelizm hosil qilib, kontrast tasvir yaratish, nozik lirik tuyg‘u uyg‘otishga xizmat qildiriladi. Muallif roman ritmida ohanglar qorishiqligini ta’minlaydi.

Adib qahramonlar portreti tasvirida tashqi qiyofaga xos ayrim shtrixlar, hatti-harakatlar bilan bog‘liq muhim detallargagina e’tibor qaratish orqali batafsillikdan tiyiladi. Psixologik portretlar chizadi va qahramonlarning o‘y-hayollar oqimiga, o‘z-o‘zini tahlil etishiga diqqat qaratadi. Voqea-holatlar ifodasini bir nafasga to‘xtatib turish hamda kontrast tasvir yaratish usullarini qo‘llaydi. Realistik romanga epistolyar poeziyaning maktub janrini “hazm”qildira oladi. Personajlar ko‘ngil va vujudida bo‘y ko‘rsatgan tabiiy instiktiv hatti-harakatlar hamda tuyg‘ular oqimi va mahzunona, tahayyurona holat-kechinmalarni manzaralantiradi.

Hamza “roman” lari XX asr o‘zbek adabiyotida mazkur janrning tug‘ilishi, hamda janrlarning ajralishi, badiiy nutqning tasvir va ifodaga yo‘naltirilishni boshlab berdi. Ularda real hayot voqeligi inson orzu-umid va intilishlari misolida ko‘rsatildi. Qoloqlik va jaholatdan qutulish sabablari ko‘rsatildi. Badiiy nutq shaklining ko‘povozlilik tipiga o‘tila boshlandi. Ya’ni muallif, hikoyachi va personaj nutqlarining o‘zaro chatishuvi yuzaga

kela boshladi. “Yangi saodat” romanida voqea asosan, bosh obraz atrofida aylanadi.