O`zbek abiyotshunosligi” kafedrasi «O‘zbek folklori»

Nazorat savollari
1. Bolalar folklorining o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 2. Alla qo‘shiqlarining badiiyati haqida nimalarni bilasiz?
3. Erkaklar allalari nima deb nomlanadi va ular qanday ijro etiladi?
Foydalanish uchun adabiyotlar:

1. 
   Alaviya M. Lirik qo‘shiqlar // O‘zbek folklori ocherklari.-Toshkent.: Fan, 1998, 1-tom, 244-254-betlar;
   
2. 
   Musaqulov A. O‘zbek xalq lirikasining tarixiy asoslari va badiiyati. DDA.
   

T., 1995;

3. 
   Yoqubbekova M. O‘zbek xalq qo‘shiqlarida o‘xshatish.-Toshkent.: Fan,
   
4. 
   Sarimsoqov B. O‘zbek marosim folklori. - Toshkent.: Fan, 1886;
   
5. 
   Navro‘z. Navro‘z bayrami bilan bog‘liq qo‘shiqlar, afsona va rivoyatlar.
   

To‘plab, nashrga tayyorlovchilar: T.Mirzayev, M.Jo‘rayev. – Toshkent.: Fan, 1992; 8. Navro‘z qo‘shiqlari (Tadqiqot majmua, Turdimov Sh, Eshonqulov J.),-T.:
“O‘zbekiston ” 2012.

9. 
   Musaqulov A. O‘zbek xalq lirikasi. T.: Fan, 2010. 307 b.
   
10. 
    Turdimov SH. Poeticheskie simvolы v uzbekskix narodnыx liricheskix pesnyax. Diss., kand.filol., nauk. T.: 1987. – 184 s.
    
11. 
    Eshonqulov J. O‘zbek xalq qo‘shiqlari badiiyati masalalari. Toshkent San'at va madaniyat institutida 2015 yil 16 aprel kuni «Xalq ijodi milliy ma'naviyatimiz asosi» mavzuida bo‘lib o‘tgan bo‘lib o‘tgan ilmiy anjuman materiallari. –Toshkent, 2015. – B.44–48.
    

11- mavzu: Lirik qo‘shiqlar

Reja:

1. 
   Lirik tur haqida ma’lumot.
   
2. 
   Lirik qo‘shiqlarning ohang yo`llari va tasnifi.
   

4. Lirik qo‘shiqlarning badiiy xususiyatlari
Tayanch so`z va iboralar: lirik tur, lirik janrlar, lirik chekinish, metafora, mubolag`a, sifatlash, o`xshatish.
Lirik qo‘shiqlar
Inson borki ishq bor, muhabbat bor. Avloddan keyin kichik avlod, nasldan keyin nasl keladi, ammo insondagi muhabbat tuyg‘usi, qalbda ehtirosli his-tuyg‘ular uyg‘onishi o‘zgarmaydi. Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘oti-t-turk» asarida shunday to‘rtlik bor:
Bulnar meni ulas ko‘z, Qora mengiz qizil yuz.
Andin tomar tugal tuz, Bulnap yana ul qachar.
Mazmuni:
Bu mast ko‘zli (seviklim)
Qora xoli va qizil yuzi bilan (meni asir qildi).
Yanoqlaridan shirinlik tomib, meni asir qildi-yu,
Lekin keyinidan (tutqich bermay), mendan qochib ketdi.
Misralardagi so‘zlarni tushunish qiyin ekanini hisobga olmasak, qo‘shiqdagi histuyg‘u kechagina yaxshi ko‘rgan qizi qochib ketgan shoirtabiat yigitning ko‘ngil izhoridan farq qilmaydi.
Biz qo‘shiq deb atayotgan janr adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, «shlok», «takshut», «ir» (yir), «kug» kabi atamalar bilan qadimdan atalib kelgan. Mahmud Koshg‘ariy esa bunday asarlarni «qoshug‘» - qo‘shiq, qasida, she'r tarzida beradi. So‘zning ma'nosini sharhlashdagi to‘rtlikda «malikaga mendan maqtov yetkaz»⁵¹ mazmunidagi misra borki, izohdagi qasida atamasini qo‘llash ham o‘zini oqlaydi.
Xalq qo‘shiqlari og‘zaki ijodimizdagi lirika jinsiga mansub janrdir. Bu janrning boshqa turdagi asarlardan farq qiluvchi bosh xususiyati unda ijodkorning histuyg‘ulari, ichki kechinmalari, ruhiy holatini ifodalashdan iborat.
Xalq og‘zaki ijodidagi lirik tur hisoblangan qo‘shiq quyidagi janr xususiyatlariga ega:

1. 
   Qo‘shiqlarda inson kechinmalari, qalb izhorlari aks etadi. Shuning uchun ular lirik jinsga mansub janr deb hisoblanadi.
   
2. 
   Qo‘shiq shaklan she'riy ko‘rinishda bo‘ladi. O‘zbek xalq qo‘shiqlari, asosan, barmoq vaznda, ba'zan aruzda yaratiladi.
   
3. 
   Ko‘pincha, xalq qo‘shiqlari to‘rt misradan iboratdir. Go‘zal ruhiy holatni ifodalash xususiyatiga ega. Ayni paytda bir necha bandlardan iborat muayyan mavzuni yorituvchi qo‘shiqlar ham bor. Ba'zan 6, 8 misrali namunalar ham uchraydi. 4 misralilari a b a b; a a b b; v v g g; a a a b; a a a a tarzda qofiyalanadi.
   
4. 
   Qo‘shiqning kuyi bo‘ladi. Biror asbob jo‘rligida aytiladi. Aksari xalq qo‘shiqlari ijrosida asbob jo‘rligi shart emas. Ijrochi xonish usulida qo‘shiq aytishi mumkin.