Oz tilim – o‘zbek tilim

Taxallus 
 
«Taxallus» arabcha so‘z bo‘lib, u ikki ma’noni  –  xalos bo‘lish, qutulish 
hamda  o‘z nomidan boshqa bir nomni qabul qilish ma’nolarini anglatadi. 
Taxallusni yozuvchi va shoirlar, rassom va artistlar, olim va jurnalistlar, davlat 
hamda jamoat arboblari ikkinchi nom sifatida qabul qiladilar. Masalan, o‘zbek 
xalqining buyuk shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy o‘zbek tilida yozgan 
asarlarida «Navoiy», fors-tojik tilida yozgan asarlarida esa «Foniy» taxalluslarini 
qo‘llagan. 

---

 
44 
Taxallus tanlaganda quyidagi shartlarga rioya qilingan. Eng avvalo, o‘zining 
mehnati evaziga berilgan unvonni taxallus sifatida qo‘llash. XI asrda  yashab ijod 
etgan shoir Yusuf o‘zining «Qutadg‘u bilig» («Saodatga yo‘llovchi bilim») asarini 
qoraxoniylar sulolasining hukmdori Bug‘roxonga taqdim etganda, hukmdor bu 
asarni ma’qullab, xizmati evaziga shoirga «Xos Hojib» (eshik og‘asi) unvonini 
bergan. Mana shundan so‘ng shoir Xos Hojib unvonini o‘ziga taxallus qilib oladi. 
Shoir Abdurahmon Jomiy o‘ziga o‘zi tug‘ilgan joy – Jom shahrining nomini, 
Ismat Buxoriy esa Buxoroni, Badriddin Chochiy esa Choch (Toshkent)ni o‘z 
vataniga mehr-sadoqat ramzi sifatida taxallus qilib olganlar. 
Ko‘pchilik taxalluslar ijodkorlarning kasb-hunari, sevgan mashg‘ulotlaridan 
olingan. Umar Xayyom chodir tikuvchilik bilan shug‘ullanganligi uchun Xayyom 
taxallusini olgan. Chunki arab tilida chodir “xayma”  deb yuritiladi. Shoir 
Sakkokiyni  pichoqchilik bilan shug‘ullanganligi sababli Sakkokiy deb atashgan. 
Chunki pichoq arab tilida “sakkok” deyiladi. 
Bir qancha shoir-u san’atkorlar o‘zlarining ijtimoiy kelib chiqishlari, moddiy 
turmush darajalari, o‘zlari mansub bo‘lgan tabaqaning ahvoliga qarab taxallus 
tanlaganlar. Masalan: Amiriy, Vaziriy, G‘aribiy, Miskin kabi. 
Ijodkorlarning xislatlari, ruhiy holati, kayfiyati va taqdiri kabilar ham ularning 
taxalluslariga asos bo‘lgan. Savdoiy, Jununiy, Mashrab, Furqat, Maxmur kabilar. 
Ba’zi ijodkorlar  o‘zlariga  o‘z ismlarini ham taxallus sifatida qo‘llaganlar. 
Masalan, Muhammad Solih, Mavlono Mo‘miniy kabi. 
Yoki Navoiy, Bobur, Hiloliy, Oybek, Nihoniy, Shamsiy, Suhayliy va boshqa 
ijodkorlar  o‘zlariga yaxshi ko‘ringan yoki yoqqan narsalarni ramziy ma’noda 
taxallus qilib olganlar. 
Hukmdorlarning maslahati yoki amir-amaldorlarning  tavsiyasi  bilan qabul 
qilingan taxalluslar ham anchagina. Mujrim Obid, Mavlono Zamoniy kabilar. 
Taxallus badiiy adabiyotda muallifning nominigina bildiruvchi vosita bo‘lmay, 
keng ma’noda ramziy atamadir. Shu sababli taxallus tanlashga ijodkorlar jiddiy 
munosabatda  bo‘lganlar. Tanlagan taxalluslarning o‘zlariga mos kelishiga,  bu 

---

 
45 
taxallusning ilgari yoki o‘z zamonlarida boshqalar tomonidan qo‘llanmaganligiga 
katta ahamiyat berilgan. (“Bolalar ensiklopediyasi”dan) 
 Savol va topshiriqlar: 
1.  Atoqli otlarning yozilishiga e’tibor bering. 
2.  Matnlagi taxalluslarni alifbo tartibida yozing. 
                 3. Qaysi lirik janrda taxallus, albatta, ishtirok etadi?