O’z betinshe ta’lim jumisi Temasi:”Auditorliq ka’sibine professional talaplar ha’m auditorliq iskerlikti licenziyalaw

2.Auditor etikasi
Auditor etikası. Júzeki qaraǵanda onsha tanıs hám ádetiy bolmaǵan sóz birikpesi. Mısalı, pedagog yamasa vrach etikasi, ádetde, hámmege tanıw hám hesh kimdi tańlantirmaydi. Bular kásip etikasining túrleri bolıp, adamlardıń kásiplik xızmetlerinen kelip shıǵadı hám olar ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdiń ruwxıy -ahloqiy táreplerin xarakteristikalaydı. Barlıq etikalıq talaplar ulıwma insanıylıq negizge ıyelewine qaramastan, ayırım kásip túrleri ushın olardıń ózine tán ahloqiy normaları qáliplesken. Bunday kásip iyeleri tarawdı da teoriyalıq, da stilistik, de ámeliy tárepten joqarı professional dárejede biliwleri menen birge, qáliplesken, normativ-huqıqıy tıykarǵa iye ta’rbiyaliq tárepleri menen hám taǵı basqalardan ajralıp turadı. Auditorlik da mine sonday quramalı kásipler qatarına kiredi.
Sol sebepten, mámleketimizde «Ózbekstan auditorlarining kásip etikasi kodeksi» joybarı islep shıǵılıp, professional davralarda talqılaw qılınıp atırǵanlıǵı áyne muddao esaplanadı. Sebebi bunday tereń bilim, joqarı uqıp hám tájiriybe talap etetuǵın quramalı kásip óziniń etikalıq normalarına da ıyelewi kerek. Joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, vrach etikasi, Gippokrat antyodi bizge áyyemginen tanıw túsinikler. Auditor atqaratuǵın islerdi bolsa vrach wazıypaları menen salıstırıwlaw múmkin. Ayırmashılıǵı sonda, vrach atqaratuǵın iygilikli jumıs penen insan organizmi menen baylanıslı bolsa, auditor iskerligi «korxona organizmi» ústinde, oǵan anıq «tashhis» qoyıp, finanslıq salamatlandırıw ústinde alıp barıladı.
Lekin, ayırım jaǵdaylarda auditordan «jag’daydi tu’siniw », «biyparwa qaraw», «ko’z juma saliq » sıyaqlılar talap etiledi. Bunday jaǵdaylarda qanday jol tutıw kerekligi «Ózbekstan auditorlarinin’ kásip etikasi kodeksi» joybarında aytılǵan.
Kodeks penen joybarı 18 ta elementtan ibarat bolıp, auditorlar aldına qoyılatuǵın ta’rbiyaliq talaplar mazmunı haqqında bul elementlar arqalı oyda sawlelendiriwge iye bolıw múmkin:
1-element. hújdanlıq hám obiektivlik.
2-element. Ahloqiy dawlardı sheshiw.
3-element. Professional kompetentlilik.
4-element. Jasırınlıq.
5-element. Salıq ámeliyatı.
6 -element. Xalıq aralıq iskerlik.
7-element. Kópshilik ushın informaciyanı usınıw.
8-element. Ǵárezsizlik.
9-element. Kásiplik uqıplılıq hám auditor bolmaǵan shaxslardan paydalanıwǵa baylanıslı minnetlemeler.
10 -element. Shártnama boyınsha hám komission tólewler.
11-element. Auditor ámeliyatına muwapıq kelmeytuǵın iskerlik.
12-element. Basqa auditorlar menen munasábetler. Jańa xızmetkerlerdi qabıllaw.
13-element. Reklama hám xızmetlerdi usınıw.
14-element. Mápler dawı.
15-element. Kásipleslerdi qollap-quwatlaw.
16 -element. Professional kompetentlilik.
17-element. Informaciyalardı usınıw.
18-element. Íntızamiy sharalar.
Auditorliq kásibiniń etikalıq normaları onıń tariyxıy rawajlanıwı jolında qáliplesken: ǵárezsizlik, kompetentlilik (puqta bilimge iyelik), hadallıq, hújdanlıq, shınlıq hám jasırınlıq (sır saqlaw ) sıyaqlı xalıq aralıq principleri negizinde qáliplesken. Bul principler usı joybardıń joqarıda keltirilgen elementlarında óz ańlatpasın tapqan. Sol sebepten, bularǵa tolıqlaw toqtalıp ótemiz.
Joybarda maman auditorlarnin’ kásibi tiyisli ahloqiy normaları sáwlelengen, auditorlik jámiyetshiligi ortalıǵında qarar tapqan ahloq-ádep qádiriyatları anıqlanǵan. Ulıwma insanıylıq hám kásip etikasi normalarına auditorlik shólkeminiń basshısı, hár bir auditori hám basqa xızmetkerleri qatań ámel etiwleri zárúr.
Auditor ushın eń joqarı ta’rbiyaliq norma hár qanday jaǵdayda da nızamdı ústin qoyıw, isenimge iye anıq dilillarga tiykarlanǵan auditorlik juwmaǵı jol qoyılǵan qáte-kemshiliklerdi analiz etip, olardı ońlaw jolların anıqlaw, kárxana finanslıq jaǵdayın jaqsılaytuǵın usınıslar beriwden ibarat. Onıń ushın auditorning kásip uqıpı hújdan, -ar-namıs sıyaqlı ahloqiy pazıyletler menen da uyqaslasqan bo'lmog'i kerek.
Auditor hámme waqıt ǵárezsiz bolıwı kerek. Bul princip, eger auditorlik shólkemi hám klient-kárxana ortasındaǵı munasábetler (finanslıq, úrim-putaqshılıq yamasa jeke hákimniń qol astındaǵılıq, basqarıw shólkemleri yamasa ulıwma joybarlarda qatnasıw, buxgalteriya esabın júrgiziw boyınsha aldınan xızmet kórsetiw hám t.b. ) auditorlik iskerligi nátiyjelerine tásir kórsetetuǵın bolsa, auditorlik shólkemi audit ótkeriw yamasa professional xızmet kórsetiwden waz keshiw kerekligin ańlatadı.
Audit ótkeriw yamasa professional xizmet kórsetiw sıyaqlında auditor professional kompetentlilikka ámel etiwi zárúr. Audit ótkeriw yamasa professional xizmet kórsetiw boyınshamajburiyat alǵan auditor usı tarawda óziniń kompetentliligiga isenim payda etiwi kerek. Atap aytqanda, óz minnetlemein hújdan menen orınlawı, auditorlik xızmetlerin kepilliklay alıwı ushın zamanagóy metodikaǵa tiykarlanǵan hám barlıq ámeldegi normativ hújjetler qaǵıydaları esapqa alınǵan, etarli dárejedegi bilim hám tájiriybege ıyelewi kerek.
Auditor óziniń bilim hám tájiriybesi etiwmegen, hám de onıń ilmiy tájriybe sertifikatına uyqas penen kelmegen jaǵdaylarda auditorlik tekserisleri ótkermasligi hám professional xızmetler ko'rsetpewi kerek. Auditorlik shólkemi quramalı máselelerdi hal qılıwda auditorga járdem beriw ushın maman ekspert-qánigelerdi jalb etiwi múmkin. Ta'bir kerek bolsa, Luqmoni Hakimning o'gli Saronga aytqan : «Bilmagan zatngda ustazlıq etpe» degen násiyxatın eskertiwimiz orınlı bolıp tabıladı.
Auditorlar buxgalterlik esabı, salıqqa tartıw, finanslıq iskerlik hám puqaralıq huqıqı, auditni tashkil etiw hám joybarlaw, nızamshılıq, buxgalterlik esabı hám auditorlik iskerliginiń milliy hám xalıq aralıq standartları, hám de normalari salasındaǵı óz professional bilimlerin mudami jańalap barıwları kerek.
Audit ótkeriw yamasa professional xızmet kórsetiwde auditor hadal bolıwı, barlıq vujudga kelgen jaǵdaylar hám real faktlarni jeke keklerge jol qo'ymasdan, qalıs úyreniwi, auditorlik iskerliginiń xalıq aralıq hám milliy standartları talaplarına ámel etiwi kerek. Eger ol hadallıqtı biykarlaw etip, tez baylıq arttırıw maqsetinde «imzosini satıw» jolına ótip alsa, óziniń kásip sheberligin joǵatadı. Nátiyjede, auditorlik xızmeti bazarında ózine orın tapa almaydı hám auditorlik jámiyetshiliginde beobro' bolıp qaladı.
Auditor salıq nızamshılıǵınıń barlıq táreplerine qatań ámel etiwi kerek. Salıqqa tartıw boyınsha professional xızmet kórsetiw sıyaqlıdaauditor klient-kárxana máplerin qorǵaw etedi. Lekin ol klient-kárxana salıqtı jasırıw hám salıq organın aldaw maqsetinde hújjetlerdi jasamalastırıwǵa jol kórsetpesligi kerek. Salıq esap -kitapları hám tolıqnishi boyınsha tekseriw processinde anıqlanǵan barlıq qáte-kemshilikler tuwrısında klient-kárxana administraciyasına bildiriwi zárúr. Auditor tekseriw processinde alınǵan klient-kárxana iskerligi tuwrısındaǵı barlıq informaciyalardı, onıń menen baylanıs toqtatilgan yamasa dawam jetip atırǵanlıgınan qaramastan, shegaralanbaǵan waqıt dawamında jasırın saqlawı kerek. Auditor bul informaciyalardı óz paydasi ushın yamasa hár qanday úshinshi tárep paydası ushın, hám de klient-kárxana máplerine qarsı túrde isletiwge haqılı emes. Auditorlik shólkemi, auditor járdemshileri hám de basqa xızmetkerleri jasırın informaciyalardıń saqlanıwı ushın juwapker esaplanadı.
Tómendegi jaǵdaylarda klient-kárxanalardıń jasırın informaciyaların chop etiw hám basqa formada jarıyalaw professional etikani buzıw esaplanbaydı
-Ózbekstan Respublikası Auditorlik Iskerligi Milliy standartlarına ámel qılıwda;
-Sudlaw processlerinde auditorlardin’ professional máplerin qorǵawda;
-Shólkem, qatnasıwshı yamasa professional organ tárepinen ótkerilgen túsindiriwler sapasınıń muwapıqlıǵın tekseriwde;
-Shólkem, qatnasıwshı yamasa tártipke saliwshi organ tárepinen ótkerilgen soraw yamasa tergew processinde sorawlarǵa juwap beriwde.
Auditorliq shólkemi óz professional xızmetleriniń shárt-shárayatları hám aqsha tólew rejimin klient-kárxana menen aldınan kelisip, shártnamada korsetip o’tiwi zárúr. Auditorlik xızmetlerin ushın tolıqnatuǵın aqsha kórsetiletuǵın xızmetlerdiń kólemi hám sapası menen anıqlanıp, olardıń quramalılıǵı, auditorlarning ilmiy tájriybesi, tájiriybesi, professional abıraysı hám juwapkerlilikdarajasiga baylanıslı. Auditorlik xızmetlerin reklama qılıw hadal, ádep sheńberinden shetke shıqpaǵan, klientlerdi aldaw hám atlastırıw múmkinshiligınan uzaq bolıwı kerek.
Auditorlar kásiplesleri menen jaqsı munasábette bolıwları, olar menen auditorlik tájiriybelerin almasıwları, olar iskerligin negizsiz sın pikir etpeslikleri kerek. Kásiplesleriniń kemshiliklerin kórsetiw tek dos sıpatında hám shın júrekten tárzde bolıwı kerek.
Joqarıda kórsetilgen etika normalarına ámel qılıw, auditorlarnin’ joqarı ta’rbiyasi hám professional juwapkershilikleri jámiyetshilik pikirinde bul kásibge húrmet hám isenimdi saqlawdıń obiektiv zárúrligi menen kepillenedi.