O’UM2020-Biznes rejalashtirish O. A. Amanov O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

Muallif - O.A.Amanov 
 
bo’ladi.  Chet  el  korxonasi  ustav  kapitali  boshqa  davlatlarning  yuridik  yoki  jismoniy 
shaxslariga tegishli bo’ladi. 
Tarmoqqa  tegishlilik  darajasi  quyidagi  hususiyatlar  bilan  belgilanadi;  mehnat 
buyumiga  ta’sir  ko’rsatish  xarakteri,  mahsulotning  iqtisodiy  vazifasi,  texnologik 
jarayon  xarakteriga  ko’ra,  yil  davomidagi  ish  vaqti.  Mehnat  buyumiga  ta’sir 
ko’rsatish xarakteriga ko’ra oluvchi va qayta ishlovchi tarmoq korxonalari ajratiladi. 
Qazib  oluvchi  tarmoq  korxonalariga  yer  osti,  suv,  o’rmon  xom-ashyolarini  qazib 
olish bilan shug’ullanuvchi korxonalar kiritiladi. Masalan, ruda ishlab chiqarish; qora 
va rangli metall qazib chiqaruvchi kombinatlar. 
Ishlov berish tarmoqlari korxonalari sanoat va qishloq xo’jaligi xom-ashyosini 
qayta  ishlash  bilan  shug’ullanadi.  Ularga  mashinasozlik,  to’quvchilik  korxonalar 
misol bo’ladi. 
Ishlab  chiqariladigan  mahsulotning  iqtisodiy  vazifasiga  ya’ni  mahsulotning 
yalpi  ijtimoiy  mahsulotni  ishlab chiqarishdagi o’rniga ko’ra korxonalar  ikki  guruhga 
bo’linadi:  ishlab  chiqarish  vositalari  ishlab  chiqaruvchi  va  iste’mol  tovarlari  ishlab 
chiqaruvchi korxonalarga bo’linadi. 
Texnologik  jarayonlar  xarakteriga  ko’ra  uzlukli  va  uzluksiz  ishlab  chiqarish 
bilan belgilanuvchi korxonalar ajratiladi. 
Yil  davomida  ishlash  muddatiga  ko’ra  doimiy  va  mavsumiy  ishlovchi 
korxonalar ajratiladi. 
O’lchamiga  ko’ra  korxonalar  yirik  va  kichik  korxonalarga  bo’linadi.  Bunda 
ishchilar  soni,  asosiy  vositalar  qiymati  asos  qilib  olinadi.  Har  bir  tarmoqda 
korxonalarni  yirik  yoki  kichik  korxonalarga  tegishli  ekanligi  qonunchilik  va 
qonunosti aktlarga ko’ra belgilanadi. 
Ixtisoslashtirish 
darajasiga 
ko’ra 
ixtisoslashgan 
universal 
va 
diversifikatsiyalashgan korxonalar mavjud. 
Ixtisoslashgan korxonalarga cheklangan nomenklaturadagi bir turdagi mahsulot 
ishlab  chiqaruvchi  korxonalar  kiritiladi  (tikuvchilik,  poyafzal  ishlab  chiqarish, 
avtomobil ishlab chiqarish). 
Universal korxonalar keng nomenklaturadagi mahsulotlar ishlab chiqaradi yoki 
turli hildagi ishlarni bajaradi (asbob-uskuna ishlab chiqarish, ta’mirlash korxonalari). 
Diversifikatsiyalangan  korxonalar  turli  tarmoqqa  tegishli  mahsulotlar  ishlab 
chiqarish bilan xarakterlanadi. 
Ishlab  chiqarish  turiga  ko’ra  ommaviy,  seriyali  va  yakka  tartibli  ishlab 
chiqarish korxonalari ajratiladi. 
Mexanizatsiyalashtirish  va  avtomatlashtirish  darajasiga  ko’ra  avtomatlashgan, 
kompleks mexanizatsiyalashgan, qisman mexanizatsiyalashgan korxonalar ajratiladi. 
Korxonalarni  guruhlashtirish  alohida  korxona  guruhlariga  nisbatan  ishlab 
chiqarishni  tashkil  etish  bo’yicha  namunaviy  yechimlar  ishlab  chiqarishda 
qo’llaniladi. 
Har  bir  korxona  tashqi  muhit  ya’ni  iqtisodiyotning  boshqa  tizimlari  bilan 
muntazam aloqadorlikda faoliyat yuritadi. 

---