|
3-jadvaI
Davlat byudjetining bajarilish darajasi (YalMga nisbatan %da)
Ko‘rsatkichlar
|
2000
|
2001
|
2002
|
2003
|
2004
|
Defitsit ()
|
1,0
|
1,0
|
0,8
|
0.4
|
0.4
|
Profits it (+)
|
ManAa: O'zR Mo//ya vaz/r//gi та ’/umot/ar/.
Byudjet taqchilligining o'zgarishi xo'jalik kon’yunkturasidagi joriy tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi, inqirozlar davrida davlat byudjet mablag‘lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lurn sektorlarini moliyaviy ta’minlab turishga, umumdavlat
2 O'zR Iqtisodiyot vazirligi, Samarali iqtisodiy siyosat markazi. O’zbekiston iqti- sodiyoti. Tahliliy sharh. 2004 yil, 8-son, 2005 yil, mart 18-20-betlar.
ahamiyatiga ega bo'lgan tarmoqlarda investitsiyalar hajmini saqlab turishga majbur boMadi.
CTrnatilgan xalqaro standartlarga коЧа, byudjet taqchilligi YalMning 5 foiz darajasidan oshmasligi lozim. Byudjet taqchilligi asosan, davlat qimmatli qog'ozlarini sotish, 110- byudjet fondlari (sug4irta. ishsizlik bo'yicha sug'urtalash, pen- siya fondlari)dan qarz olish ko'rinishidagi davlatning ichki va tashqi qarzlari hisobiga qoplanadi.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhirn ko'rinishlaridan biri davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga tushadigan barcba moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi tushuniladi.
Moliyaviy resurslarni davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli — bu davlat qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo'sh turgan pul mablag‘larini jalb qiladi.
Davlat o‘z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joy- lashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga pulning tovar hajmining ko‘payishi bilan bog‘liq bolmagan qo‘shimcha miqdorini chiqaradi. Mazkur holda, davlat byudjetini moliyalashtirish pul muomalasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyatsion ta’sir ko‘rsatadi. Pul massasining o‘sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko‘payishi bilan birga bormaydi.
Davlat qarzlarining to‘xtovsiz ko'payib borishi, milliy daromadni foiz tolovlari shaklida, tobora ko‘proq qayta taqsimlanishga olib keladi.
Katta byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo'yicha foiz to‘lovIari o‘sish sharoitida, davlat qarzlarini to‘lash vaqtini imkon darajada cho‘zishga harakat qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan, davlat o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini, o‘rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U o‘zining qisqa muddatli majburiyatlarini, ancha yuqori foiz bo‘yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olishi mumkin. Bunda
yturdagi tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha dav- latning moliyaviy ahvolini yengillashtirishi mumkin. chunki u, odatda kelgusida foiz stavkasining oshishi va qarzlar umumiv miqdorining o‘sishi bilan bog‘liq.
Xo‘jalik hayoti baynalmilallashuv jarayonlarining fez o‘sishi, xalqaro kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o‘ziga zarur bo'lgan moliyaviy resurslarni jalb qilish uchuii bo‘sh pul mablag‘larining milliy chegaradan tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga keladi.
Shunday qilib, davlat o‘z faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda ssuda kapitallarining ham milliy bozoridan. ham tashqi bozoridan qarz olishi mumkin.
Xalqaro kreditning tez o'sishi kapitalning mamlakatlararo migratsiyasi, mamlakat va mintaqalar iqtisodiy o‘zaro bog‘liqligi chuqurlashuvining muqarrar natijasi hisoblanadi. Xalqaro kredit moliyaviy resurslarni ham xususiy sektorning ehtiyojlarini qondirish, ham davlat byudjeti taqchilligini qoplash uchun jalb qilish imkoniyatini sezilarli kengaytiradi. Shu bilan birga tashqi qarzlarning o'sishi bir qator boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. Bu o'rinda eng asosiy muammo milliy iqtisodiyotning kreditor va debitor mamlakai- lar iqtisodiyotiga bog‘liqligining kuchayib borishi hisoblanib, bu jarayonni mamlakatdagi ichki moliyaviy dastaklar bilan na- zorat qilish imkoniyati bo‘lmay qoladi.
3-§. Soliq tizimi va uning vazifalari
Davlat byudjeti daromadlar qismining asosiy manbai bo'lib soliqlar hisoblanadi.
Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida, sof daromadning bir qismini byudjetga jalb qilish shakli bo'lib, moliyaviy munosa- batlarning tarkibiy qismini tashkil etadi. Soliq - bu davlatning o‘z vazifalarini amalga oshirishi uchun zarur bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni shakllantirish maqsadida jismoniy va huquqiy sbaxslardan byudjetga majburiy to‘lovlarni undirisb shaklidir.
Soliq yordamida milliy daromadning tegishli qismi taqsim- lanadi va qayta taqsimlanadi.
Davlat tomonidan olinadigan soliqlar hamda ularning tarkib topish shakli va usullari birgalikda soliq tizimini tashkil qiladi.
Milliy iqtisodiyotda soliqlar quyidagi uch muhim vazifani bajaradi:
davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi);
ijtimoiy tanglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi);
iqtisodiyotni tartibga solish (tartibga solish vazifasi).
Davlat sarflari soliq tushumlari hisobiga amalga oshsa-da,
davlat sarflari miqyosining o‘sishi o‘z navbatida soliqlarning o‘sishini taqozo qiladi va uning darajasini belgilab beradi.
Hozirgi davrda umumiy tendensiya bolgan davlat sar- flarining va shunga mos ravishda soliq hajmining o‘sib borishini quyidagi omillar taqozo qiladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
