Nazariy malumotlar
Qoida: Prizma qurilmasi oq yorug’likni asosiy ranglarga ajratish uchun
qo’llaniladi; pirovardida yorug’lik ikkinchi bor ajralmaydi, ammo u yana qayta oq
yorug’likga o’tishi uchun birikishi mumkin.
1666 yilda Isaak Nyuton 23 yoshida prizmalar bilan qilgan tajribalari,
optikaning salmoqli tarraqiyotiga olib keldi, chunki u aksariyat yaxshi o’ylangan
tajribalari yordamida shisha prizmada yorug’lik singanda yuzaga keladigan
yorug’likning dispersiyasini tajriba yo’li bilan tushuntirib berdi. Nyuton o’z
tajribalarida quyoshni yorug’lik manbasi sifatida olganini va proyeksion
obyektiv bilan umuman ishlamaganini e’tiborga olish kerak. DC 535.853.2 da
bayon qilingan tajribalarda yorug’lik manbasi sifatida cho’g’lanma lampadan
foydalanilgan. Cho’g’lanma lampaning ekranga proyeksiyalangan
dispersiyalangan “oq” yorug’ligining spektri kamalakda yuzaga keladigan
ma’lum ranglar ketma-ketligidan iborat. Bundan tashqari, turli rangli yorug’lik
filtrlaridan foydalanilganda, alohida ranglarning og’ishini namoyon qilish
mumkin. Hatto filtrlardan foydalanganigizda ham, har bir rang spektrdagi o’rniga
mos tarzda og’adi: spektrning turli sohalari uchun prizmaning sindirish
ko’rsatgichi farq qiladi. Nyuton spektrdagi alohida sohalar mustaqil tarzda yana
ranglarga ajralmasligini ko’rsatdi. Uning qurilmasida tirqish spektr ko’rinadigan
ekranga yo’nalgan. Tirqishdan o’tgan yorug’lik monoxromatik va u boshqa
ekranga tushishdan oldin minimal og’ishli ikkinchi prizmadan o’tadi. Ushbu
ekranda garchi tasvir bir oz kengaysa ham, faqat tirqishdan o’tgan rang
kuzatiladi. Ammo, boshqa ranglar ko’rinmaydi.
Nyuton xuddi shunday natijani kesishgan prizmalar bilan olgan. Mazkur
tajriba uchun ikkinchi prizma gorizontal joylashtirilgan sindiruvchi qirrasi
bilan birinchisining ortiga o’rnatilgan. Bunda yorug’lik dastasi ikkala prizma
bilan shunday og’adiki, og’gan spektr ekranga tushadi. Yorug’likning rangli
spektral sohalari ikkinchi prizmada ham xuddi birinchi prizmadagidek og’adi.
Rangli spektral sohalarning rekombinasiyasi oq rangning shakllanishiga olib
kelishi nazorat tajribalarining asosini ifodalaydi.Spektral ranglar prizma
vositasida oq rangdan hosil qilinganidek, spektrning hamma sohasini ustma-
ust tushushidan oq yorug’lik olinishi mumkin. Bu maqsadda linza
dispersiyalangan yorug’lik yo’liga joylashtiriladi, linza prizma sirtdidan
nurlarni ekranga yig’adi. Ekrandagi tasvir oq va shu linza tenglamasi uchun mos
kattalashgan bo’ladi.Spektr linza ortidagi fokal tekislikda yaxshi fokuslanadi.
Prizma sirtidan akslanish, bunga qaramasdan, rangsiz va faqat shu spektrning
11 ta rangi ekranda tasvirga rekombinasiyalanganda oq bo’ladi. Agar mazkur
spektrning bir yoki boshqa qismi juda kichik linza yoki ekran bilan to’sib
qo’yilsa, unda tasvir to’liq oq rang bo’lmaydi, ammo, tusga kirgan bo’ladi (
qo’shimcha ranglar haqida DC 535.621.1 ;a ga qarang).
Do'stlaringiz bilan baham: |