Ota-onalarga tarbiyaga oid bilim berish. Oilaviy urf-odatlar, an`analar. Ota-onalar va sinf majlisini tashkil qilish. Ota-onalarning bolalarni to‘g‘ri tarbiyalash shartlari

Ota-onalarga tarbiyaga oid bilim berish. Oilaviy urf-odatlar, an`analar. Ota-onalar va sinf majlisini tashkil qilish.


Ota-onalarning bolalarni to‘g‘ri tarbiyalash shartlari.
Bolalarning murg‘ak qalbiga hech bir narsa ibratdek kuchli ta’sir etmaydi va barcha ibratlar ichida ota-ona ibratidan kuchliroq va mustahkamroq o‘rin oladigan ibrat yo‘q.
N.I.Novikov
Yurt kelajagi hisoblanmish yosh avlodni, komil farzandlarni tarbiyalash birinchi navbatda oila va undagi muhitga chambarchas bog‘liq ekanini ko‘p bora aytib o‘tildi. Bundan ma’lum bo‘ladiki birinchi bo‘lib jamiyatimizdagi ota-onalarimizni shunga munosib tarzda qo‘shtirnoq ichida “tarbiyalash” lozim bo‘ladi. Ya’ni, ularning ongiga avvalambor har tomonlama yetuk, aqlan va ma’nan salohiyatli oila bo‘lib shakllanish zarurligini tushuntirish lozim bo‘ladi. Shundagina bu oila o‘zidan keyingi farzandlarini barkamol, xalq koriga yaraydigan qilib tarbiyalay oladi. Oila jamiyat hayotini rivojlantiruvchi, uni yanada yuksak bosqichlarga ko‘tarib, ravnaq toptiruvchi, kelajak avlodni tarbiyalab yetishtiruvchi, kamol toptirish uchun mas’ul bo‘lgan g‘oyat muhim o‘chog‘idir.
Oila va oilaviy tarbiya muammolari ichida ota-onalarning tarbiyachilik madaniyatini oshirish va ularga umumiy tarbiyaga oid bilim berish davrimizning dolzarb masalalaridan biridir. Oilalarni pedagogika yutuqlari bilan tanishtirish ularning mustahkamligini ta’minlash vositalaridan biridir. İkkinchi tomondan esa, bu o‘z navbatida, bolalarning tarbiyasida tegishli shakl va uslublarni takomillashtirish yo‘llaridan biridir. Shuning uchun ham ota-onalarni, oilalarni tarbiyaga oid bilimlar bilan, tarbiya uslublari bilan tanishtirish nihoyatda zarur.
Oilalarga tarbiyaga oid bilim berish bu faqatgina oila va oila a’zolarininggina emas, balki keng ma’noda davlat ahamiyatiga ega masala hisoblanadi. Hukumatimiz qarorlarida ta’kidlanganidek, barcha tashkilotlar, mehnat jamoalari, umuman axloqiy sog‘lom, ma’naviy boy, mustahkam oilanivujudga keltirish to‘g‘risida, onalar haqidagi, mamlakatning kelajagi bo‘lgan yoshlar haqidagi g‘amxo‘rlikni kuchaytirishi zarur. Ota-onalarning bolalar tarbiyasi haqidagi, ularni turmushga va mehnatga tayyorlash to‘g‘risidagi mas’uliyatini oshirish zarur.
Jamiyatimizdagi har bir to‘laqonli shaxs bolalarning tarbiyachisi bo‘lishi, yangi insonni har tomonlama kamol toptiruvchi barcha holatlarda, shart-sharoitlarda ishtirok etishi lozim. Har bir yigit-qiz bo‘lajak ota-nalardir. Shu sababli jamiyatimiz ularning qanday oila qurishlariga befarq qarab turolmaydi.
Tarbiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad har tomonlama ma’naviy rivojlangan aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. Tarbiyavish ish ma’lum maqsadni ko‘zlovchi va uzluksiz davom etadigan jarayonidir. Tarbiyaning ma’lum maqsadga qaratilganligi qoidasi bolalar jamoasining rivojlanish istiqbollarini ko‘ra bilishga yordam beradi. Bu haqida O‘zbekiston Respublikasining “Oila kodeksi” 73-moddasida “Ota-onalarning bolalarga ta’lim-tarbiya berishga oid huquq va majburiyatlarida ota-ona o‘z bolalarini tarbiyalash huquqiga ega va tarbiyalashi shart. Ota-onalar bolalarning qonun hujjatlarida belgilangan zarur darajada ta’lim olishlarini ta’minlash shart”, - deb ko‘rsatilgan. Bu singari ulkan vazifalarni samarali amalga oshirish uchun oilada ota-onalarga pedagogik bilimlar berish asosida olib borilishini har birimiz yaxshi bilishimiz kerak albatta. Buning uchun davlatimiz avvalo oilalarning mustaqil bo‘lishiga asosiy e’tiborini qaratishi lozim. Farzand tarbiyasi haqida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi XIV bob “Oila” 63-moddasida “Oila jamiyatining asosiy bo‘g‘inidir, hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega”, 64-modda “Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar” va 66-moddasida “Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o‘z ota-onalarga bola tarbiyasi haqida ma’lumot berishni taqozo qiladi. Qomusimizdagi bu burch va mas’uliyatni bajarish birinchi navbatda ota-onalar zimmasiga yuklatiladi.
Ota-onalarning bu mas’liyatini amalda bajarishlari bevosita ularning pedagogik madaniyatlariga bog‘liq. Shu nuqtayi nazardan qaralganda, oila tarbiya muammolari ichida ota-onalarning tarbiyachilik madaniyatini oshirish eng dolzarb masalalardan biridir. Shuning uchun ham ota-onalarga oilada bolalar tarbiyasi haqida bilim va tarbiya uslublari bilan qurollantirish nihoyat muhim.
Oila hayotini tarbiyaviy jihatdan to‘g‘ri tashkil qilish uchun o‘qituvchilar, keng jamoatchilik pedagogika fani orqali aholida yordam berish, ota-onalarga tarbiyaviy bilim berish tizimini ishlab chiqishlari lozim. Pedagog-olimlar tadqiqotlarida isbotlanganidek, oilaviy tarbiyaga doir ishlar quyidagi sharoitlarda bajarilsa, uning samaradorligi yanada ortadi:
­- maktab o‘zining barcha ta’sirlari majmui oilaviy tarbiya jarayoniga izchil yo‘naltira olsa;
- o‘qituvchilar jamoasi oila bilan o‘zaro hamkorligi davrida o‘zlarining etik-pedagogik tarbiyaviy talablarni to‘g‘ri tashkil eta olsalar;
- Xalq ta’limi sohasidagi idora va muassasalar tashkilotchi ota-onalarni tarbiyaviy jarayonga torta olsalar;
- o‘qituvchilar tomonidan oilaviy tarbiyaga rahbarlik bolalar maktabga kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha o‘quv yillarida davom ettirilsa.
Bu masalalarni ijobiy hal qilishda shahar, tuman hokimliklari va xalq ta’limi organlarining tarbiyaviy imkoniyatlari kengayayotgan paytdagi ta’siri hozirgi kun nuqtayi nazaridan muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ota-onalarning o‘ziga va bolalariga bo‘lgan talabchanligi, katta va kichiklarning o‘zaro munosabatlari, do‘stona muhit, ishonch va o‘zaro bir-birlarini tushunish oila, maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib boriladigan muhim omillaridan biridir. Bunday birlikning ro‘yobga chiqishida, eng avvalo, ota-onalarning siyosiy ongliligi muhim rol o‘ynaydi. Chunki ota-onalarning faolligi oilaviy hayotda o‘z ifodasini topadi. Shu ma’noda bolalar o‘z ota-onalarining siyosiy va fuqarolik qiyofalariga qarab o‘z xulq-atvorlarini tartibga soladilar. Bolalar ulg‘aya boshlashi bilanoq o‘z ota-onalarining qayerda ishlashlari, jamiyatda tutgan o‘rinlari. ularning bilimiga qiziqa boshlaydilar. Shuning uchun ham ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini bolalar mumkin qadar ertaroq bilganlari ma’qul. Ota-ona qanday ishda bo‘lmasin uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bo‘lishi kerak. Bu borada oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan javobgarlik ma’lum darajada maktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishini ta’minlash maktabning muhim vazifalaridan biridir. Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta’sirni maktab belgilaydi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida ota-onalar o‘rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid targ‘ibotning roli benihoyadir. Chunki ota-onalarni hozirgi zamon ruhiy-ta’lim-tarbiyaviy bilimlar bilan qurollantirmay turib, oilaviy tarbiyani yo‘lga qo‘yib bo‘lmaydi. Ommaviy-tarbiyaviy targ‘ibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta’sir ko‘rsatish eng maqbul yo‘ldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Chunki, birinchidan, bola tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining o‘zi murakkab jarayon bo‘lib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, yoshlar, kasaba uyushmalari ham ishtirok etishlari lozim. Ikkinchidan, ota-onalar va qarindosh-urug‘lar turli mehnat jamoalarining vakillari bo‘lib, ishlab chiqarish va yoru-do‘stlarining ma’naviy hayotlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning hayotga, san’atga, oilaviy majburiyatlarga bo‘lgan munosabatlari haqida gapiradilar. Shu sababli ham mana shunday toifa oilalarida tarbiya topayotgan bolalar boshqa ota-onalarning ko‘chada, jamoat joylaridagi – hayot faoliyatlariga qarab o‘z ota-onalariga baho beradilar. To‘plangan tajribalarini yasli, bog‘cha maktabdagi o‘rtoqlari bilan muhokama qiladilar va hokazo. Uchinchidan, o‘zbek oilalari, ularning hayot tarzi jumhuriyatimizdagi ulkan ijtimoiy voqealar sifat jihatidan o‘zgarishlarga uchratmoqda. Shu sababli hozirgi kunda oilaviy tarbiyada sifat va mazmun jihatidan o‘zgarishlar qilish uchun yangi samarador yo‘l va usullar qidirilmoqda. Lekin, ko‘plab ota-onalar bolalar tarbiyasiga tayyor emasliklari, ularga ta’sir etuvchi turli omillardan behabarliklari, bola kamolotining murakkab tomonlarini bilmasliklari natijasida oilaviy tarbiyada ko‘plab ko‘ngilsiz voqealar ham sodir bo‘lmoqda. Bunday salbiy omillar o‘g‘il yoki qizlarning maktabdagi ta’lim-tarbiyasiga yomon ta’sir ko‘rsatmoqda. Voyaga yetmagan yoshlar, qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, hali ham ayrim ota-onalar bolalar tarbiyasi va ularning kelajaklari haqida zamon talabi darajasida tarbiyaviy mas’uliyatni his qilmayaptilar. Ota-onalar bilan suhbatlashish natijasida shu narsa aniqlandiki, ular farzandlari 15-16 yoshga yetgandagina «O‘g‘lim yoki qizim yuqori sinfda o‘qimoqda. Kelajakda qayerga yuborsam ekan? Qayerda o‘qitsam ekan?» degan fikrga boradilar. Imkoni boricha, tanish-bilish orqali o‘zlari uchun ma’qul dargohga o‘qishga yoki ishga joylashtirmoqchi bo‘ladilar. Ular bolalarining qobiliyatiga ham, qiziqishiga ham, xohishiga ham e’tibor bermaydilar. Bunday holat ota-onalarning tarbiya masalasida aniq maqsad va dasturlari yo‘qligi oqibatida sodir bo‘ladi.
O‘rni kelganda shuni alohida ta’kidlash kerakki ayrim maktab o‘qituvchilari orasida o‘z ishiga mas’uliyatsizlik bilan munosabatda bo‘luvchi shaxslar ham yo‘q emas. Ularning eng yomon xatolaridan biri tarbiyaga oid barcha kamchiliklarni ota-onalar zimmasiga yuklab qo‘yib, o‘zlari esa kuzatuvchi bo‘lib qolishlaridir. O‘qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarni yetarli bilim bilan ta’minlay olmaydi. Bu o‘rinda tarbiyachining o‘zini tarbiyalash lozimligini ham esdan chiqarmaslik kerak. O‘ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish, tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga qat’iy talablar qo‘yish uchun ma’naviy huquqqa ega bo‘ladi.
Rivoyat qiladilarki, bir ona donishmand oldiga kelibdi va bolasining tarbiyasiga qachon kirishish kerakligi haqida so`rabdi. Donishmand bolaning necha yoshga kirganini so‘rabdi. Besh yoshga to‘lganini bilib onaga xitob qilibdi:
— Tezda uyga qayt! Bola tarbiyasida eng kerak bo‘lgan besh yilni sen boy berib qo‘yibsan! Shunday, bola dastlabki yillarda tez va ko‘p qabul qiladi va tarbiyaning asosiy qismini qabul qiladi. Tarbiya keyin ham davom etaveradi. «Lekin siz mevani keyin ko‘ra boshlaysiz, — deydi bir donishmand — bu o‘zingiz bir vaqtlar, bolangiz besh yoshigacha bergan tarbiyangiz gulining mevasidir» bu davrda bolaning olamni bilishi odamni bilishi orqali kechadi. Yaxshilik va yomonlik degan katta tushunchalar ota va onasining bir-biriga munosabati, ovozi, qarashi, harakati orqali borligiga singib boraveradi.
Donishmandlar kishi keyin umr bo‘yi o‘zi yashaydigan yaxshilik va yomonliklarning qariyb 90% ni aynan bolalikning ilk davrida olishini, besh yoshli bala bilan keksalik o‘rtasi bir qadam ekanligini tan olishadi.
Bugungi bolakayning ertaga qanday inson bo‘lishi ko‘p jihatdan bolalik deb atalgan bu davrning qanday o‘tgani, uning ongi va qalbiga atrof-muhitdan nimalarni olib kirganiga bog‘liqdir. Bolaga munosabatda avvalo uning yosh darajasini inobatga olish kerak, uni yoshiga ko‘ra taxminan quyidagicha taqsimlash mumkin: