Останконсозлик заводининг электр таъминоти

I_рух.эт=115 (А) > I_х.ав=72,28 (А) талабга мос келади.
Қолган кабел линиялари бўйича ҳам худди шу тарзда ҳисоблашларни давом эттирган ҳолда, кабеллар танлаймиз ва натижаларини 8-чи жадвалга киритамиз.

8-жадвал

№ КЛ	Кабелларнинг йўналиши	Sҳ.кл	Iҳ.нор	Iҳ.ав	Fҳ.кл	Fнор	Iрух.эт.ав	Iрух.эт.нор
		кВА	А	А	мм^2	мм^2	А	А
10 кВ ли кабел электр узатув линиялари учун
1	БПП дан ТП-1 гача	1250	36,139	72,28	27,8	35	230	115
2	БПП дан ТП-2 гача	2791	80,675	161,4	62,06	70	330	165
3	ТП-2 дан ТП-3 гача	1614	46,64	93,28	35,88	50	280	140
4	ТП-3 дан ТП-4 гача	779,8	22,539	45,08	17,34	25	180	90
5	БПП дан ТП-5 гача	1946	56,249	112,5	43,27	50	280	140
6	ТП-5 дан ТП-6 гача	697,3	20,153	40,31	15,5	25	180	90
7	БПП дан ТП-7 гача	840,8	24,299	48,6	18,69	25	180	90
8	БПП дан ТП-8 гача	823,4	23,799	47,6	18,31	25	180	90
0,4 кВ ли кабел электр узатув линиялари учун
9	ТП-1 дан РУ-1 гача	449,6	324,84			185	345
10	РУ-1 дан РУ-2 гача	340,4	245,96			120	270
11	ТП-2 дан РУ-3 гача	436,2	315,2			185	345
12	РУ-3 дан РУ-4 гача	90,59	65,455			16	90
13	ТП-5 дан РУ-5 гача	122,8	88,698			16	90
14	ТП-6 дан РУ-6 гача	71,98	52,011			10	65
15	ТП-7 дан РУ-7 гача	136,7	98,751			25	115
110 кВ ли ҳаво электр узатув линияси учун
ҲЛ	Тизимдан БПП гача	7829	20,571	41,14	15,82	70	250	125

10. 
    расм. «Китоб темир-бетон буюмлари» корхонасининг цех ТП лари ва БПП сини ўрни, ҳамда уларга бириктирилган ҳаво ва кабел электр узатув линияларини йўналишлари.
    

7. – амалий машғулот. Электр таъминоти тизимида қисқа туташув.

Қисқа туташув (ҚТ) деб, фазалараро туташув ѐки нейтрал нуқтаси ерга уланган тизимларда, бир ва ундан кўп фазаларни ер билан туташуви тушунилади.

Уч фазали тизимда қуйидаги ҚТ лар бўлиши мумкин:

• 
  уч фазали ҚТ, бу учта фазанинг битта жойда ва бир вақтнинг ўзида ўзаро туташувидир;
  
• 
  икки фазали ҚТ, бу уч фазали тизимда иккита фазанинг бевосита туташувидир;
  
• 
  бир фазали ҚТ, бу нейтрали ерга улаган уч фазали тизимда битта фазасининг ерга туташувидир.
  

ҚТ содир бўлишининг асосий сабаблари:

• 
  изоляциянинг механик шикастланиши;
  
• 
  ер ишларини бажариш жараѐнида кабелни ишдан чиқиши;
  
• 
  чинни изоляцияларни синиши;
  
• 
  ҳаво электр узатув линиялари устунларини йиқилиши;
  
• 
  эскириш, яъни изоляциялаш хусусиятларини ѐмонлашуви;
  
• 
  изоляцияни намланиши;
  
• 
  атмосферада содир бўладиган ўта кучланишдан фазаларни бирикиши;
  
• 
  ҳар хил ўтказгич материаллари билан фазаларни қопланиши;
  
• 
  оператив коммутациялар жараѐнида хатоликларга йўл қўйилиши ва ҳ.к.
  

ҚТ содир бўлган занжирларда, токнинг миқдори кескин ортади ва тизимнинг айрим жойларида кучланиш камайиб кетади. ҚТ содир бўлган нуқталарда электр ѐйи ҳосил бўлиши натижасида аппаратлар, машиналар ва бошқа қурилмалар тўла ѐки қисман бузилади. ҚТ содир бўлган жойга яқин жойлашган ўтказгичлар, изоляторлар ва электр машиналарининг чулғамларига катта механик кучлар таъсир этади. Юқори миқдордаги токлар натижасида ўтказгичларни қизишидан кабел тармоқларида, тарқатиш қурилмаларида ва электр таъминоти тизимининг бошқа элементларида ѐнғин чиқиши мумкин. Кучланишни пасайиши, бу механизмларнинг нормал иш ҳолатини бузилишига, юритгичлар ва агрегатларни тўхташига олиб келади. ҚТ токи электр энергетика тизимига катта салбий таъсир кўрсатиб, генераторларнинг параллел ишлашини бузилишига ва тизимнинг барқарорлигини издан чиқишига олиб келиши мумкин. ҚТ оқибатларини камайтириш учун тизимнинг шикастланган қисмини тезкор ишлайдиган узгичлар орқали жадаллик билан ўчириши зарур. Барча электр аппаратлар ва электр қурилмаларнинг ток ўтказувчи қисмларини шундай танлаш керакки, улар ўтиш жараѐнидаги катта миқдорли ҚТ токларига бардош бера олишсин. Бунинг учун ҚТ токларини тўғри ҳисоблаш ва унинг миқдорига қараб, электр аппарат ва қурилмаларни тўғри танлаш мақсадга мувофиқдир.
Электр таъминоти тизимида бир фазали ҚТ кўп содир бўлади. Кам учрайдигани ва энг хавфлиси, бу уч фазали ҚТ бўлиб, электр қурилмаларини танлаш жараѐнида ушбу ҚТ токи ҳисобга олинади.
ҚТ токини топиш учун электр таъминоти тизимининг нормал шароитига мос келадиган бир линияли ҳисоблаш схемаси тузилади ва унда энергия манбалари параллел уланган деб қаралади. Ҳисоблаш схемасида барча
манбалар (генераторлар, синхронлар компенсаторлар, катта қувватли синхрон ва асинхрон машиналар, энерготизимлар), трансформаторлар, ҳаво ва кабел электр узатув линиялари вареакторлар кўрсатилади. Ҳисоблаш схемаси асосида алмаштириш схемаси тузилади. Унда тизимдаги барча элементларнинг қаршиликлари кўрсатилади ва ҚТ токи аниқланиши керак бўлган нуқта белгиланади.
Генераторлар, катта қувватли трансформаторлар, ҳаво электр узатиш линиялари ва реакторларни алмаштириш схемасида индуктив қаршилик сифатида кўрсатилади. Кучланиши 6-10 кВ бўлган кабел линиялари, ҳамда қуввати 1600 кВА ва ундан кичик бўлган трансформаторларни, алмаштириш схемасида актив ва индуктив қаршиликлар сифатида қабул қилинади. Барча қаршиликлар номли ѐки нисбий бирликларда олиниши мумкин.
6-10 кВ ва ундан юқори кучланишли схема элементларини қаршиликларини нисбий бирликда ва 1000 В гача бўлган схема элементларини қаршиликларини номли бирликда ҳисоблаш тавсия этилади.
ҚТ токини нисбий бирликда ҳисоблашда кучланиш ва қувватнинг базавий миқдорлари қабул қилинади. Базавий кучланиш сифатида ҚТ токи ҳисобланаѐтган нуқтанинг ўртача кучланишини олиш мумкин:
U_ = 230; 115; 37; 10,5; 6,3; 3,15; 0,4;.... 0,23 (кВ)
Базавий қувват тариқасида, S_б=100 ѐки 1000 (МВА) олинади. Кўрилиѐтган нуқта учун базавий ток:



S_б
I_б 

Ҳаво ва кабел электр узатиш линиялари учун қаршиликлар:

r  r l ^Sб x  x l ^Sб

U

U
* 0 ₂
ур
* 0 ₂
ур

бу ерда, r₀, х₀ - линияни 1 км узунлигига тўғри келадиган актив ва индуктив қаршиликлари, (Ом/км);
l - электр узатув линиясини узунлиги, (км); Трансформаторларнинг қаршиликлари:

^rТ *
_ Р_к S_б
S_н S_н


x_Т* 

бу ерда, u_к - трансформаторнинг ҚТ кучланиши;
Р_к - трансформаторни ҚТ нобудгарчилиги, (кВт); Кўрилиѐтган нуқта учун натижавий тўла қаршилик:
Z_* 

бу ерда,
^R* ^;
Х _* – актив ва реактив қаршиликлар йиғиндиси.

Кўрилиѐтган нуқта учун ҚТ токи:



I_б
I_n0  _Z
*
Кўрилиѐтган нуқта учун зарбавий ҚТ токи:

ⁱ3 ^{ k}з ^In max ^{ k}з
бу ерда, k₃ - зарб коэффициенти, (6-илова).
2I_n0

ҚТ токининг миқдорига қараб, электр аппаратларни, изоляторларни, шина ва кабелларни танлаб олинади.
Мисол тариқасида, бир чизиқли электр таъминот схемаси асосида алмаштириш схемасини тузамиз ва унда тизимдаги барча элементларнинг қашиликларини нисбий бирликларда оламиз.

1. 
   Ҳисоблаш учун базис бирликларини қабул қиламиз:
   

S_б=6,3 (МВА); U_б1=115 (кВ); U_б2=10,5 (кВ);

2. 
   
   S
   Базис бирликлари асосида, базис токларини ҳисоблаймиз:
   

S
I_б1  ^б
_ 6,3 1,73 115
 0,0317;
I_{б 2}  ^б
_ 6,3 1,73 10,5
 0,3468

3. 
   Алмаштирув схемасини тузиб, унинг қаршиликларини рақамлаб чиқамиз.
   

4. 
   Алмаштирув схемаси бўйича элементларнинг ҳисобий қаршиликлари- ни аниқлаймиз, яъни:
   

• 
  ҳаво электр узатув линиялари учун қаршиликлар қуйидагича:
  

^r1*
 r₀
 l  ^Sб

U

2
1
 0,46 1,8 
6,3
115²
 0,00039

^x1*
 x₀
 l  ^Sб

U

2
1
 0,44 1,8 
6,3
115²
 0,0004

• 
  БПП трансформаторларининг қаршиликлари:
  

P S
44 10^3
6,3

r_2*  ^K  ^б 
  0,007

x_2* 
S_H S_H



6,3




6,3


_ 6,3
6,3


 0,1048

• 
  кабел электр узатув линиялари учун қаршиликлар:
  

^r3*
 r₀
l  ^Sб

U

2
2
 0,89  0,025
6,3
10,5²
 0,00013

^x3*
 x₀
l  ^Sб

U

2
2
 0,095 0,025
6,3
10,5²
 0,0001

5. 
   Кўрилаѐтган нуқталар бўйича қисқа туташув токларини аниқлаймиз.
   

• 
  ҚТ-1 нуқтаси учун:
  

Z_эк.1  Z_1*  0,00039 
j0,0004  0,00055

r  ^x
3
шарти бажарилмагани учун, актив қаршиликни ҳам ҳисобга оламиз. Кўрилиѐтган нуқтада қисқа туташув токи:

^Ik.1 ^
Iб1 ^Zэк.1
_ 0,0317
0,00055
 58,01
(кА)

r  ^x
3
- ҚТ-2 нуқтаси учун:
Z_эк.2  Z_эк.1  Z_2*  0,00039  j0,0004  0,007  j0,1048  0,00739  j0,1052
шарти бажарилгани учун, актив қаршиликни ҳисобга олмаймиз. Кўрилиѐтган нуқтада қисқа туташув токи:

^Ik.2
_ ^Iб 2
^Zэк.2
_ 0,3468 _{ 3,3}
0,1052
(кА)

r  ^x
3
- ҚТ-3 нуқтаси учун:
Z_эк.3  Z_эк.2  Z_3*  0,00739  j0,1052  0,00013  j0,0001  0,00752  j0,1053
шарти бажарилгани учун, актив қаршиликни ҳисобга олмаймиз. Кўрилиѐтган нуқтада қисқа туташув токи:

^Ik.3 ^
Iб 2
^Zэк.3
_ 0,3468 _{ 3,29}
0,1058
(кА)

6. 
   Кўрилиѐтган нуқталар учун зарбавий ток:
   

ⁱзар.1 ^{ k}зар.1 ^{ I}1. max
^{ k}зар.1 ^
 I_к1  1,011,41 58,01  82,62
(кА)

ⁱзар.2
^{ k}зар.2 ^{ I} 2. max
^{ k}зар.2 ^
 I_{к 2}
 1,07 1,41 3,3  4,98
(кА)

ⁱзар.3
^{ k}зар.3 ^{ I}3. max
^{ k}зар.3 ^
 I_к3
 1,06 1,41 3,29  4,92
(кА)

7. – амалий машғулот. Кабел линияларини термик бардошлиги ва кучланиш исрофи бўйича текшириш

Электр энергетика тизими истеъмолчиларини сифатли электр энергия билан таъминлаш зарур. Электр энергиясининг энг асосий сифат кўрсатгичларидан бири, бу истеъмолчиларга берилаѐтган кучланишнинг миқдори ҳисобланади. Кучланишни керакли поғонада ушлаб туриш, бу электротехниканинг мураккаб масалаларидан бири ҳисобланади. Кучланишни стабиллаштириш учун ўтказгичларнинг кесим юзаларини ҳисобий кучланиш бўйича қабул қилиш мақсадга мувофиқдир.

Уч фазали тармоқларда кучланиш нобудгарчилигининг тахминий қиймати қуйидагича аниқланади:

бу ерда, I _х
U 
- ҳисобий ток, (А);
 I _х l_х (r_л cos  x_л sin)
^l_х - кабел линиясининг узунлиги, (км);

r_л , x_л - кабел линиясининг актив ва индуктив қаршиликлари, (Ом/км);

cos
- истеъмолчининг қувват коэффициенти.

Ўтказгич ва кабел симларининг кичик кесимларида (25 мм² гача) асосий қаршилик сифатида актив қаршилик олинади, ҳамда 70 мм² дан катта бўлган кесимларда эса, индуктив қаршилик албатта ҳисобга олиниши шарт.
Кабел ва шиналарни, номинал ток ва кучланишлар бўйича қабул қилиниб, қисқа туташув токининг термик таъсирига текшириб кўрилади. 10 кВ гача бўлган мис ѐки алюминий симли ва қоғоз изоляцияли кабелларда ҚТ режимида ҳароратнинг қисқа муддатли ошиши 250°С дан ошмаслиги керак. Бу шарт бўйича кабел симининг кўндаланг кесимининг қиймати қуйидагича аниқланиши керак:
S_T    I_k 

бу ерда, ^Ik
- қисқа туташув режимининг турғун токи, (А);

^tk - келтирилган вақт давомийлиги бўлиб, бу вақт давомида ҚТ турғун
токи шундай иссиқлик ҳосил қилинадики, унинг миқдори ўзгарувчан ҚТ
токини ҳақиқий t вақтидагига эквивалент бўлади. t_k - миқдори махсус адабиѐтларда келтирилган графиклар асосида аниқланади;
^ - кабел симининг жоиз қизиш ҳароратининг қийматига боғлик бўлган коэффициент бўлиб, унинг миқдори 10 кВ гача бўлган мис ва алюминий симли кабеллар учун мос равишда 7 ва 12 га тенг.

Кабел кесимини ^ST
га энг яқин кичик стандарт кесими танланади.

БПП дан цех трансформаторлари томон чиқиб кетаѐтган 10 кВ ли кабел линиялари реле ҳимояси билан ҳимояланган. Шунинг учун уларни термик бардошлиги бўйича текшириш шарт.

F   ^{4,92  1,2} *1000  56,73
(мм²)

К

Т
^Т ₉₅
БПП дан чиқиб кетаѐтган кабеллар кесим юзасининг энг ками, 50 мм² га
тенг бўлиши шарт. 6-чи жадвалда келтирилган БПП дан чиқиб кетаѐтган КЛ-1, КЛ-4, КЛ-6, КЛ-7 ва КЛ-8 кабел линиялари термик бардошлиги бўйича жавоб бермайди, шунинг учун, уларнинг кесим юзасини 50 мм² деб оламиз ва натижаларини 9–жадвалга киритамиз.

9-жадвал

№ КЛ