3.3. Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishni tashkil etishning an‘anaviy va logistik yondashuvlari Materiallarda ehtiyojni rejalashtirish – bu materiallarda vaqtni ehtiyojiga taalluqli bo‘lgan va talab etiladigan mahsulotning chiqarish grafiki va miqdorini aniqlaydigan rejalashtirish sistemasidir.
Ishlab chiqarish jarayoni– ishlab chiqarish resurslarini bog‘lanishi. Ishlab chiqarish sikli – ishlab chiqarish jarayo‘nida detallar yoki bajariladigan ishlarni boshidan oxirigacha bo‘lgan kalendar vaqt oralig‘i. Ishlab chiqarish sikli tayyorlash, ishlab chiqarish va yig‘ish jarayo‘nlari davrini o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarishni rejalashtirish:
-zarur mahsulotni miqdorini rejalashtirish;
-mahsulot ishlab chiqariladigan oradagi vaqt oralig‘ini
rejalashtirish;
-ishlab chiqarish uchun xomashyo va jihozlar bilan taminlashni
rejalashtirish;
Jadval ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish vaqtini aniqlaydi.
Jadvalni tuzish maqsadi – umumiy ishlab chiqarish maqsadiga erishish uchun resurslardan foydalanishni optimallashtirish.
Vaqt normasi– aniq ishlab chiqarish sharoitlarida ishlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan ilmiy asosli chiqimlarni ishchi vaqti.
Detallar guruhi – bir xil detallarning miqdori.
Optimal detallar guruhining o‘lchami – tashkilotda yarim mahsulotni ishlab chiqarishni saqlashdagi asosiy chiqimlar orqali aniqlanadi.
Dispetcherlashtirish o‘zida doimiy operativ nazoratni va ishlab chiqarishni doimiy uzluksiz o‘sishini tashkil etadi.
Umuman olganda “ishlab chiqarish” so‘z birikmasi bir necha mazmunda ishlatiladi. Masalan: 1) moddiy ne‘matlarni yaratishning ijtimoiy jarayoni; 2) mustaqil tashkilot; 3) yirik tashkilot yoki aksiyadorlik jamiyati tarkibidagi ishlab chiqarish birligi; 4) korxonadagi asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi jarayonlarni o‘z ichiga oluvchi ishlab chiqarish jarayoni.
Korxonalarda moddiy oqimlarning harakati davrida turli logistik operatsiyalar yordamida mehnat predmetlari bo‘lgan xomashyo, materiallar, yarim fabrikatlarni tayyor mahsulotga aylantirish jarayoni amalga oshiriladi.
Korxonaning ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati asosini ishlab chiqarish jarayoni tashkil etadi. Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish odamlar, ish qurollari va mehnat predmetini moddiy ne’mat yaratish uchun yagona jarayonda birlashtirish, hamda asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi jarayonlarni mutanosib holda samarali kelishtirishni nazarda tutadi.
Maqsadli mohiyatiga ko‘ra ishlab chiqarish jarayonlarini asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi jarayonlarga bo‘lish mumkin.
Asosiy ishlab chiqarish jarayonlari – xomashyo va materiallarni mazkur korxona uchun asosiy hisoblangan mahsulotga aylantirish jarayonlaridir. Bunda mahsulotni tayyorlash texnologiyasi muhim.
Yordamchi ishlab chiqarish jarayonlari asosiy ishlab chiqarish jarayonlarining me‘yorda amalga oshishini ta‘minlaydi. Bu kabi ishlab chiqarish jarayonlari o‘z mehnat predmetiga ega bo‘ladi. Odatda, ular asosiy ishlab chiqarish jarayonlari bilan parallel ravishda amalga oshiriladi (ta‘mirlash, qadoqlash, asbob-uskuna xo‘jaligi).
Xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish jarayonlari asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jarayonlarining me‘yorda kechishiga sharoit yaratadi. Ular o‘z mehnat predmetiga ega bo‘lmaydi, odatda asosiy va yordamchi jarayonlar bilan ketma-ket amalga oshiriladi (xomashyo va tayyor mahsulotlarni tashish, ularni saqlash, sifatini nazorat qilish).
Sanab o‘tilgan jarayonlarning mutanosibligi ishlab chiqarish jarayoni samaradorligini belgilaydi.
Ishlab chiqarishni boshqarishni tashkil etishda ikki yondashuv mavjud: an‘anaviy va logistik. Ushbu konsepsiyalarning farqlanishini ko‘rib chiqamiz.
Uzoq vaqt davomida amalda bo‘lgan ishlab chiqarishni an‘anaviy boshqarish konsepsiyasida mahsulotga bo‘lgan talabning bozordagi o‘zgarib turishi ushbu mahsulotlarning zaxirasi hisobiga tartibga solib turilgan. Ishlab chiqarish doimiy- o‘zgarmas ritmda mahsulot yaratgan bo‘lsa, tayyor mahsulotlar zaxirasi “har ehtimolga qarshi” qabilida yaratilib borilgan. Ishlab chiqarishni boshqarishning bu usulida katta miqdordagi mablag‘lar hali talab etilmagan mahsulot zaxiralarini yaratishga sarflangan, bundan tashqari bu zaxiralarni saqlash xarajatlari tannarxni oshirishga olib kelgan. Zaxirada turgan mahsulotlarning ma‘naviy eskirishi yuz bergan. Korxona konservativlik botqog‘iga botib boravergan.
Ushbu konsepsiyada ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishda mavjud quvvatlardan yuqori darajada foydalanishga intilib, mahsulot tannarxini tushirish maqsad qilib olingan.
Ishlab chiqarishni logistik boshqarish konsepsiyasi quyidagi asosiy holatlarni o‘z ichiga oladi:
ortiqcha zaxiralardan voz kechish;
asosiy transport-omborxona operatsiyalarini bajarishg a ketuvchi ortiqcha vaqtdan voz kechish;
xaridorlar buyurtmasi bo‘lmagan mahsulotni ishlab chiqarishdan voz kechish;
asosiy asbob-uskunalarning bekor turishini bartaraf etish;
brakka umuman yo‘l qo‘ymaslik;
noratsional zavod ichi tashuvlarini bartaraf etish; – ta‘minotchilarga hamkor sifatida qaralishiga erishish.
Yuqoridagilarga e‘tibor beradigan bo‘lsak, unda ishlab chiqarishni logistik boshqarish “vaqtida ishlab chiqarish konsepsiyasi” talablariga ko‘proq mos kelishini kuzatish mumkin.
Vaqtida ishlab chiqarish – falsafiy konsepsiya hisoblanadi. Bu falsafa zaxiralarni kamaytirish hisobiga noishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishni nazarda tutadi.
Ishlab chiqarish jarayonida moddiy oqimlarni boshqarish ikki xil yondashuvga asosan amalga oshiriladi: “uzatuvchi” tizim va “tortuvchi” tizim.
Ishlab chiqarish jarayonida moddiy oqimlar harakatini “uzatuvchi” tizimga asosan tashkil etishning chizma ko‘rinishi quyida keltirilgan:
Bu tizimda ish joyiga keluvchi moddiy resurslar oldingi ishlab chiqarish zanjiridan buyurtmaga asosan kelib tushmaydi. Moddiy oqim har bir keyingi zanjirga boshqaruv markazidan keluvchi topshiriqqa (komandaga) asosan uzatiladi.
Hozirda korporatsiyalarning aksariyatida ishlab chiqarish logistikasining ushbu tizimi amal qiladi. Bu tizimga quyidagilar xos bo‘ladi:
Talabning zudlik bilan o‘zgarishi yoki ishlab chiqarishdagi kechikishlar holatida ishlab chiqarishni qayta rejalashtirish juda mushkul. Natijada ortiqcha zaxiralar vujudga kelishi mumkin.
Boshqaruv xodimlarining ishlab chiqarish me‘yorlari va moddiy zaxiralar parametrlari bilan bog‘liq holatlarni sinchiklab o‘rganishlari murakkablashadi. Natijada ishlab chiqarish rejasi ortiqcha zaxiralarni ko‘zda tutishga majbur bo‘ladi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot partiyasi hajmini tezlik bilan o‘zgartirish murakkab vazifa hisoblanadi.
“Tortuvchi” tizim yuqorida sanab o‘tilgan muammolarni bartaraf qilish uchun o‘ylab topilgan. Bu tizimda detal va yarim fabrikatlar oldingi texnologik operatsiyadan keyingisiga zaruriyatga ko‘ra uzatiladi.
Avtomatlashtirish jarayonini muvaffaqiyatli bajarish, ayniqsa xaridlar logistikasi, tadbirkorga quyidagi masalalarni hal qilishga imkon beradi:
raqobatchilardan qo‘shimcha ustunlikka ega bo‘lish;
kompaniyaning har bir (!) xodimining mehnat unumdorligini
oshirish;
O‘zbekiston bozoridagi lahzali o‘zgarishlarga (sanksiyalar, valyutaning o‘zgarishi, neft narxlarining o‘zgarishi va boshqalar) zudlik bilan javob berish;
biznes jarayonlarini optimallashtirish; • soliq hisobotini bosh og‘rig‘isiz topshirish.
