O’simliklarni ximoya qilishda va zararkunandalarga qarshi entomopatogen preparatlar tarkibi, qo’llash usullari

O’simliklarni ximoya qilishda va zararkunandalarga qarshi entomopatogen preparatlar tarkibi, qo’llash usullari.
Davlatimiz rahbarining 2017 yil 9 oktyabrdagi “Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlaridan samarali foydalanish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni va 2020 yil 10 apreldagi “Yovvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorida qishloq xo‘jaligi ekinlari, o‘simliklar dunyosi va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha bir qator maqsad va vazifalar belgilab berilgan. Qishloq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida yaxshi hosildorlikka erishish uchun, avvalo, yerga yaxshi ishlov berish, agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida bajarish talab etiladi.
Ekiladigan har bir o‘simlik muayyan agrotexnik bosqichlardan o‘tgach yaxshi hosil berishi mumkin. Bundan tashqari, o‘simliklarni kasalliklar va zararkunandalardan himoya qilmay turib, ulardan sifatli va yuqori hosil olib bo‘lmaydi. Bu masala, ayniqsa, mamlakatimizda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Soha mutaxassislari fikricha, bugungi kunda mamlakatimiz ekin maydonlarida zararli kasallik turlarining salmog‘i ortib bormoqda. Zararkunandalar hamda begona o‘tlar qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligi va yetishtirilgan mahsulot sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi unsurlardir. Bugungi kunda o‘simliklarni kasallik va zararkunandalardan himoya qilishda oson va tezkor usul sifatida kimyoviy usul qo‘llanilmoqda. Ammo bu usulni ekologik va iqtisodiy nuqtai nazardan afzal deb bo‘lmaydi. Kimyoviy usuldan faqat oxirgi chora sifatida foydalanish mumkin.
Hasharotlarga qarshi biologik kurashda virus asosli preparatlar va boshqa agentlar
Entomopatogen viruslar preparatlari. Virus preparatlari (virinlar)
bakuloviruslar asosida ishlab chiqariladi. Bu guruh entom opatogen
viruslarning yuqori spetsifikligi tufayli ularning ta ’siri m uayyan
zararkunandaga afzalroq bo'lib, odatda, hasharotning nom i virus
preparatini aks ettiradi.
Virin — TIKE (E N SH ). Rossiyaning dastlabki virus preparati
b o 'lib , E.V. O rlovskaya to m o n id a n te n g siz ipak q u rti y ad ro
p o lied ro zi virus asosida B akpreparat B IT I va B O 'H Q l b ilan
birgalikda yaratilgan. Preparat virusning 50% glitserindagi quyuq,
o ch -q o 'n g ‘ir tusli suspenziyasidir. Titri kamida 4 mlrd. poliedr/m l.
Tengsiz ipak qurtlariga qarshi suyuq preparat shaklida qo'llaniladi.
Saqlanish m uddati 0 ° —15 °C haroratda 1 yil, 26 °C haroratda esa
2 hafta.
Tengsiz ipak qurti tarqalgan m anbaalardagi mevali bog' va
o 'rm o n lard a h ar bir daraxtda zararkunandaning 0.5—2 tuxum to 'p i
bo'lganda, preparatni 0,2 1/ga m e’yorida purkash tavsiya etiladi.
Virin — KTE (EK S). E.V.Orlovskaya to m onidan yadro polied­
rozi eksperim ental virusi shtam m i asosida bakterial preparatlar BITI
270

to m o n id an karam tunlam iga qarshi yaratilgan. P rep arat suyuq

holda va kukun shaklida ishlab chiqilgan. Titri 1 mlrd. poliedr/m l.
0—15 °C haroratda saqlanish m uddati 1 yil, 26 °C da esa 2 hafta.
K aram va boshqa sabzavot ekinlarida karam tunlam ining 1—2
yoshdagi qurtlariga qarshi 0,1 —0,15 1,kg/ga m e ’yorida purkash
tavsiya etilgan.
Virin - OQG (G Y aP). O lm a q u rti (m ev axo ‘ri) ga qarshi
kurashda foydalaniladi. Belorussiya o'sim liklarni him oya qilish 1T1,
BO‘X Q I (V IZR ) bilan birgalikda olm a qurti granuloz virusi asosida
suyuq preparat shaklida tayyorlagan. P reparatning titri 1 ml da
kam ida 3 m lrd. granulalardan iborat.
0 ‘sim liklar vegetatsiyasi davom ida, zararkunanda tu x u m d an
om m aviy ochib chiqish davrida, olm aga 5—6 kun oralatib 2—3
m arta purkaladi. Ishlov m e’yori — 0,3 1/ga.
V irin-X IQ (K S h ). P re p a ra t h alq ali p illak ash q u rti y adro
poliedrozi vimsiga asoslangan. Suyuq shakli BelO‘X Q ITI va Latviya
QXA to m onidan ishlab chiqilgan. Titri kam ida 1 mlrd. poliedr/m l.
15 °C da saqlanish m uddati 1 yil, 5 °C da esa 3—4 yil.
Mevali daraxtlar va o 'rm o n polosalarida 1—3 yoshlardagi halqali
pillakash qurtlariga qarshi purkash tavsiya etiladi. Ishlash m e’yori.
O P -7 bilan birga. 0.2 1/ga.
Virin-KT (0Z ). Preparat kuzgi tu n lam granuloz virusi asosida
O 'z R FA mikrobiologiya 1TI va B O 'B X Q 1TI to m o n id an quruq
kukun holida ishlab chiqilgan. Titri kam ida 3 m lrd granula/g.
Sabzavot va poliz ekinlari ham da g 'o 'z a d a kuzgi tunlam ining
1—2 yoshlardagi qurtlariga qarshi purkash uchun tavsiya etilgan.
Preparatga O P -7 qo'shilgan holda, 0.3 1/ga m e’yorida ishlatiladi.
Virin-G‘T - (X S) g' o ‘za tunlam i yadro polidrozi virusi asosida
B O 'X Q I (V IZR ) ishlab chiqqan. Titri kam ida 7 m lrd poliedr/m l.
G ‘o ‘za tu nlam inin g har bir avlodining 1—2 yoshdagi qurtlariga
qarshi g 'o 'zag a purkash tavsiya etilgan. 5—7 kun oralatib 1—2 m arta
purkaladi. P reparatga O P -7 q o ‘shilgan holda, gektariga 0,3 kg
hisobidan ishlatiladi.
Virin G ‘TK (XSK). Preparat «Altayvitamini» YoAJ tom onidan
g 'o 'z a tu n lam i yadro poliedroz virusi asosida ishlab chiqarilgan.
Virin SIQ G (G S S h ), J. P reparat sibir ipak q u rti granulozi
asosida R FA Sibir bo'lim i hayvonlar sistem atikasi va ekologiyasi
271

instituti tom o n id an ishlab chiqarilgan. Titri — kam ida 50 mlrd.

granula/m l. 1—3 yoshlardagi Sibir ipak qurtlariga qarshi o ‘rm on
massivlarini ishlash tavsiya etiladi. Q o ila sh m e’yori 0,1 1/ga.
Virin SRIQ (P S h M ), S . Preparat Sibir roxiba ipak qurti yadro
poliedrozi virusi asosida R FA Sibir b o ‘limi hayvonlar sistematikasi
va ekologiyasi instituti to m on id an suyuq holda ishlab chiqarilgan.
1 ml p re p a ra td a 1 m lrd p o lie d rla r m avjud. Sibir roxiba ipak
q u rtin in g 1—2 yoshdagi q u rtlarig a qarshi o ‘rm on m assivlarini
aviatsiya yordam ida ishlash tavsiya etilgan. Sarf m e’yori 0,5 1/ga.
Virin-Diprion, S . Preparat qarag‘ay m alla arrakashi poliedroz
virusi asosida R FA Sibir b o ‘limi hayvonlar sistematikasi va ekolo­
giyasi institutida yaratilgan. Suyuq holda ishlab chiqariladi. 1 ml
preparat tarkibida 1 mlrd. poliedrlar mavjud. Q arag‘ay m alla arra­
kashi 1—2 yosh lichinkalariga qarshi o ‘rm on massivlarini aviatsiya
yordam ida ishlash tavsiya etiladi. Sarf m e ’yori 0,01—0,04 1/ga.
V irin -0 ‘KG (G LM ). Preparat o ‘tloq kapalagi granuloz virusi
asosida RQXFA Sibir b o lim i xodimlari tom onidan ishlab chiqilgan.
Preparatning ikkita — glitserinli suyuq va seolit asosli quruq shakli
tak lif etilgan. Preparat o 'tlo q tunlam i 1—3 yosh qurtlariga qarshi
kurashda sam aralidir. S arf m e’yori 100 g (m l)/ga.
Virin-AOK (ABB). Preparat am erika oq kapalagi poliedroz va
granuloz viruslari asosida yaratilgan. O 'rm o n va mevali daraxtlarni
him oyalashga m o ‘ljallangan. Virus preparatlarining afzalliklariga
qaram asdan, ular ayrim kam chiliklardan xoli emas, bu esa ularni
q o ‘llashni chegaralaydi. Shuning uchun bu kam chiliklam i bartaraf
etish zarur. Jum ladan, uzoq inkubatsion davrni qisqartirish ham da
virus preparatlarining sam aradorligi va barqarorligini ta ’m inlash
talab qilinadi. Bu k am ch ilik lam i p rep aratlarn i faollashtiruvchi
qo‘shim cha m oddalardan foydalanish orqali bartaraf qilish m um kin.
Faollashtiruvchi kom ponentli virusli insektitsidlar neovirinlar deb
nom lanadigan b o ‘ldi (D ujak va b., 1995).
Mikrosporidiylar asosidagi biopreparatlar
M ikrosporidiylar hasharot va boshqa b o ‘g‘im oyoqlilarda kassalik
q o ‘zg‘atuvchilar sifatida tabiatda tez-tez uchrab turishiga qaram as­
dan, ular asosidagi preparatlar ishlab chiqarish serm ashaqqat va
272

baland narxlidir. Bu m ikrosporiydilar, asosan faqat tirik organizm -

larda ko'payishi bilan bogiiqligidir.
M iso l s ifa tid a B O ‘H Q l (V IZ R ) to m o n id a n V arim orpha
antheraea nom li m ikrosporidiy asosida tunlam larga (kuzgi, karam ,
g ‘o ‘za) qarshi ishlab chiqarilgan preparatni ko‘rsatish m um kin.
Bu prep aratda suyuq shaklda, 1 ml da 10 mlrd. spora m avjud.
Preparatga glitserinli suv aralashm asi q o ‘shib ishlatiladi. P reparat
3 y o sh d ag i kuzgi va b o sh q a tu r tu n la m la rn in g la b o ra to riy a
populatsiyalarini zararlash orqali to ‘planadi. P reparat issiqqonli
h ayvonlar, foydali h ash aro tlarn in g voyaga yetgan zo tlarig a va
o ‘simliklarga toksik ta ’sir ko‘rsatmaydi. Preparatni 4 ° C haroratda
bir yilgacha saqlash m um kin.
P reparat ichakdan ta ’sir etish xususiyatiga ega b o iib , uning
inkubatsiya davri 10—15 kun. P urkash usulida q o ila s h tavsiya
etilgan. M ikrobli insektitsid singari preparatni kichik yoshdagi (1—
3) q u rtlarg a qarsh i q o ila s h afzalroqdir. H a sh aro tla rd a s u n ’iy
epizootiya hosil qilish maqsadida introduksiya qilinsa, zararkunanda
qishlovchi zaxirasini kam aytiradi va uning populatsiyasini zaiflash-
tiradi, lichinkalarning oxirgi avlodiga qarshi q o ila s h tavsiya etiladi.
M ikrosporidiylam i chigirtkalarga qarshi q o ila s h istiqbollidir.
M ikrosporidiylar ilk bor Angliyada Osiyo chigirtkasining lab o rato ­
riya p o p u la tsiy a sid a n ajratilgan. H o zirg i davrda c h ig irtk a d a n
m ikrosporidiylarning bir qancha turlari ajratilgan, ulardan Nosema
locustae jud a istiqbolli. Bu tu r massa birligida ko‘p m iqdorda sp o ra­
lar hosil qiladi va xo‘jayin chigirtkalar oilasida keng doirada ta ’sir
etadi. Chigirtka N. locustae bilan zararlanganda kasallik sim ptom lari
— u n in g q o rn i q izarish i va u chish q o b iliy atin i y o ‘q o tish id ir.
D astlabki bo sqichlard a kasallik yog‘ ta n ach alarin i shikastlaydi,
keyinchalik, nerv sistemasi va perikarddan tashqari um um iy invaziya
ro ‘y beradi.
M ikrosporidiylam i tabiiy bio-senozlarda chigirtkalar ko‘paya-
digan m akonlarda q o ila s h maqsadga muvofiq. I.V.Issining (2002)
fikricha, bunday m akonlarda zararkunanda sonini keskin kam ay-
tirish uchu n hech qanday ehtiyoj tu g ilm ay d i, chunki kasallikning
uzoq muddatli samarasi tufayli hasharotlarning hayotchanligi pasayadi.
AQSHda N . locustae q o ilash d a b ir m uncha tajriba orttirilgan.
U sh b u m ik ro sp o rid iy n i k ep ak k a (1 ,7 k g /g a ) 2 ,5 x 1 0 9 sp o ra
273

m e’yorida q o ‘shib, aldoqchi yem sifatida biosenozga kiritish orqali

erta bahorda to ^ riq a n o tlila rn in g 3 yoshdagi lichinkalariga qarshi
q o llag an d a, 4 haftadan keyin ular 50—60% ga kamaygan. Tirik
qolgan 40—50% zotlarning jinsiy mahsuldoriigi keskin qisqargan.
N. locustae asosida N olok sanoat preparati yaratilgan. Yaylov bu
preparat bilan ishlanganda mikrosporidiy to ‘g‘riqanotlilar soniga
uzoq m uddat davom ida ta ’sir qiladi.
Entomopatogen nematodalar asosidagi preparatlar
B O 'H Q l (V IZR ) nem abakt, VS preparatini ishlab chiqargan.
Preparat Steinerema ( =Neoaplectana) carpocapse, agriotes shtam m i
va Xenorhabdus (=Achromobacter) nematophilis nem atoda-bakterial
kompleksiga asoslangan.
Preparat shakli — suvli suspenziya, g ‘ovak (porolon gubka)
orqali tarqatiladi. 1 g preparatda 6 mln nem atoda mavjud. Q o lla sh -
dan oldin gubka suvga c h o ‘ktiriladi va bir necha bor siqiladi, natijada
nem atodalar suvga tushadi. Olingan suspenziya bilan tuproq yoki
o ‘simlik ishlanadi. P reparat m anzarali ekinlar uzunburun q o ‘n -
g lz la ri, qorag‘at oynaqanoti va karam pashshasiga qarshi kurashda
tavsiya etilgan.
N em abakt karam pashshasiga qarshi karam ko’chatini yerga
o lq a z is h bilan bir yo‘la preparatni sug‘orish orqali har bir o lsim -
likka 125—250 ming m e’yorda q o ilaniladi. U zunburun q o ‘ng‘iz-
larga qarshi preparat tuproqqa qorishtirilib, o ‘simlik vegetatsiyasi
d avrida h a r b ir o ‘sim lik k a 10 m ing d o za d a su g 'o rish o rq ali
yuboriladi. Q orag‘at oynaqanotiga qarshi qalam chalar yerga o ‘tqa-
zilishidan oldin nem atodalar suvli suspenziyaga (1 ml suvda 2—3
ming nem atoda) 1 soat davom ida botiriladi yoki qalam chalar 4
kun davom ida nam n em atod ali qum da (1 sm 1 200—300 m ing
nem atoda) joylashtiriladi.
Bu nem atodani boshqa zararkunandalarga qarshi kurashda ham
q o ila sh m um kin. Jum ladan, tuproq ostidan yigllgan kem iruvchi
tu n la m la r m a n b aala rig a qarshi 1 m 2 tu p ro q q a 105 n em ato d a
dozasida purkaladi. Qarsildoq qo‘ng‘izlar lichinkalari (simqurtlar) ga
qarshi uzoq m uddatli infeksiya hosil qilish m aqsadida nem atodali
y e m -x o ‘ra k la rd a n fo y d a la n ila d i (1 0 6 n e m a to d a d ozasi J kg
274

og'irlikdagi yem -xo‘rakka). O lm a m evaxo‘riga qarshi (nam havoda)

tuzoqli belbogi’ar preparatning suvli suspenziyasi (1 gektarga 10
m lrd n e m a to d a n o rm a s id a ) b ila n ish la n ad i. S o ‘n g ra tu z o q li
b elb o g iar mevali daraxtlar poyasiga yerdan bir m etr balandlikda
tig‘iz qilib b o g ia n ad i.
Zararkunandalarga qarshi nem atodalam ing yuqori sam arasini
ta ’m inlovchi m uhim om illardan biri atrof-m uhitning namligidir.
N am lik b o im a sa , nem atoda substratda harakatlana olm aydi va bir
necha soat davom ida nobud b o ia d i. Invazion lichinkalar tuproqqa
kiritiladigan b o is a , unda tu p roq o ‘ta nam lanishi kerak.
O chiq h o ld a oziq lan ad ig an h ash aro tlarg a qarshi n em ato d a
preparati q o ilan ilg an d a, lichinkalar tez qurib qolishining oldini
olish m a q sad id a n e m a to d a n in g suvli suspenziyasi ish la tilad i,
masalan, kolorado q o ‘ng'izi lichinkalariga qarshi qo ilash da preparat
suvli suspenziyasiga m etosel (1% ), norbak (0,1% ) va nalkotral
(0,06% ) to id irg ic h li an tid esik an tla r q o 'sh ish suspenziya qurib
qolishini kechiktiradi va barg sathidagi nem atodalar uzoq m uddat
yashashini t a ’minlaydi.
G ru ziy a o ‘sim lik la rn i h im o y a qilish IT1 x o d im lari qishki
od im lo v ch i va yashil b a rg o 'ro v c h i q u rtlarig a qarsh i k u rash d a
nem atoda suvli suspenziyasiga glitserin (2% ) solishgan. N atijada
z a ra rk u n a n d a la r n e m a to d a la r b ila n 8 0 —86% ga z a ra rla n g a n
(Shternshis va b., 2004).
S. feltiae asosidagi yangi entonema G‘, BC* (porolon gubkada
1 g da 5 m ln nem atoda) preparati sinab k o iilg a n (B O ‘H Q I) va
uning samaradorligi sim qurtlar, karam va zam burug‘ pashshalari,
uzunburun qo‘n g iz la r, g'arb gul tripsi, qorag'at oynaqanoti, cha-
kanda pashshasi, kolorado q o ‘ng‘izida qayd qilingan.