O’simliklarni himoya qilish kafedrasi o’simliklarni biologik himoya qilish

Trixodermin, G. T. viride ning TVD-93 shtammi asosida tayyorlangan. Titri – 1 g preparatda kamida 2 mlrd konidiya. Issiqxonalarda bodring urug’ larini dorilash (50 g/kg) va ko’chat ekiladigan chuqurchalarga solish (har bir ko’chat tagiga 2 g) usullari vositasida qo’llaniladi.
Novosibirsk viloyatida T. viride ning mahalliy shtammi asosida tayyorlangan preparat bug’doy ildiz chirishiga qarshi Urug’ dorilash va tuproqqa solish (1 g tuproqqa 1,6·10⁴ konidiya) uchun ishlatilgan. Preparat o’g’it (superfosfat va ammiak selitrasi) bilan birga solinganda samarasi ortgan.
Trixodermin-S. Preparat Krasnoyarsk davlat universitetida tayyorlangan. U faqat konidiyalardan iborat va tarkibida mitseliy yo’q. Titri – 6·10¹⁰ konidiya/g. Krasnoyarsk viloyatida bug’doy va arpa urug’ larini dorilash (2 kg/t) uchun qo’llanilgan. Bunda arpa Bipolaris sorokiniana bilan zararlanishi 42-64% ga va Fusarium sp. bilan zararlanishi 62-77% ga kamaygan. Bug„doyda ham bu kasalliklar, mutanosib ravishda, 45-64% va 41-70% ga kamaygan.
Trixodermin ko’proq issiqxonalarda ishlatiladi. Tuproq patogenlariga qarshi urug„larni dorilash ayniqsa yuqori samara beradi. Ularni ekishdan 1-3 kun oldin konidial-mitselial kukun bilan changlatiladi. Titri 20 mlrd konidiya/g bo’lgan preparatning o’rtacha sarf-me‟yori 1 kg uruqqa 10 g. Urug„ni trixodermin bilan KMS va mikroelementlar aralashmasi yordamida mikrokapsulalash usuli ishlab chiqilgan. Bunday ishlov olgan urug’ lar ham ildiz chirishlari bilan kam zararlanadi, ham bodring ekinining o’sishi va rivojlanishi jadallashadi. Urug’ dorilashdan tashqari preparat issiqxona tuprog„iga solish uchun ham ishlatiladi. Ba’zan preparat ishlatishning ikki usuli ham qo’llaniladi. Urug’ ekishdan oldin preparatni tuproqqa va torf bloklariga solish uchun sarf-me‟yor 12-15 g/m², ko’chat ildizlarini botirib olish uchun tayyorlanadigan bo’tqada – har ko’chat uchun 0,5-1 g, ko’chat ekiladigan chuqurchalarga solishda esa – har o’simlik uchun 1,5-3 g.
Trixoderminni bir marta solish har doim etarli samara bermaydi, shu sababdan uni bir necha marta qo’llash talab qilinadi.
Novosibirsk viloyatida trixoderminni o’suv davrida 2-5 marta qo’llaganda har bir kv. m maydondan 3,5 kg qo’shimcha bodring hosili olingan va tuproqning fitosanitar holati yaxshilangan. Bodring fuzarioz so’lishiga qarshi esa preparat bir necha usulda qo’llanilgan: uruqqa nam ishlov berish; tuvaklarda torf-tuproq aralashmasiga solish; ko’chat o’tqazilgandan 2 hafta keyin tuproqqa solish.
Natijada kasallik kamaygan, ekin barglari yuzasinig hajmi va hosildorlik oshgan.
Krasnoyarsk o’lkasi issiqxonalarida bodring chirishlariga qarshi uch marta:
ko’chat ikki chin barg chiqarganida preparat suspenziyasi bilan sug„orish, ko’chat ekiladigan chuqurchalarga solish va ildiz olgan ko„chatlarni sug’orish usuli qo’llaniladi.
Trixoderminni O’simliklarning er usti kasalliklaridan himoyalash mumkinligini aniqlash uchun birinchi tajribalarni XX-asrning 80-yillarida MGU da G. D. Uspenskaya va Sabzavotlar ITI da N. N. Grinko o„tkazgan. Epifit mikroflora va patogenlar oralaridagi munosabatlarni o„rganish orqali er usti organlarini kasalliklar kompleksidan himoya qilish usuli yaratilgan. Uning mohiyati – bodring filloplanasidan ajratilgan Trichoderma harzianum zamburug’ i shtammidan tayyorlangan mitselial-konidial suspenziyani o’simliklarga profilaktik purkashdir. Antagonist zamburug„ni oldindan barglar yuzalariga kiritish u erdagi patogenlar to’qimaga kirishiga, demak, infeksion jarayon rivojlanishiga yo’l qo’ymaydi. Bunda o’simliklarga konsentratsiyasi 5·10⁵ - 5·10⁷ konidiya/ml bo’lgan preparat suspenziyasi purkaladi, ishchi eritma sarf-me‟yori - 700-2000 l/ga. Trixodermin barglarga yaxshi yopishishi uchun suspenziyaga KMS qo’shiladi. Ko„chatlarni ko„chirib ekkach ularga uch marta – oldin 7-8 chin barg fazasida, keyin har 10-12 kunda yana 2 marta – ishlov beriladi. Natijada bodring askoxitoz, kulrang va oq chirishlar hamda qo’ng’ir dog’lanish bilan zararlanishi keskin kamayadi.

1. 
   rasm.Trixoderminning birlamchi mahsulotini probirkalarda ko’paytirish
   

Pomidorga trixodermin purkash oq va kulrang chirish, vertitsillyoz vilt, alternarioz va kladosporioz kabi kasalliklar rivojlanishi susayishi yoki to„xtashini ta’minlaydi. Undan tashqari, Trichoderma harzianum zamburug’ idan tayyorlangan trixodermin pastasi bilan bodring va pomidor poya chirishiga qarshi kurash usuli ham yaratilgan. Bu preparatga baktofit yoki planriz qo’shib qo’llaganda bodringning chin va soxta un-shudring kasalliklari rivojlanishi kamayishi yoki to’xtashiga erishilgan. T. köningii asosida tayyorlangan preparatni issiqxonada o’stirilgan bodringda janubiy gall nematodasiga qarshi samara bilan ishlatilgani haqida ma‟lumotlar mavjud.
O’zbekistonda Trichoderma lignorum zamburug’ i (1-rasm) asosida yaratilgan biologik preparat issiqxonalar va ochiq dalalarda sabzavot ekinlarining ildiz chirishi, G’o’zaning vilt, kartoshkaning rizoktonioz va boshqa kasalliklarga qarshi qo’llanilishi mumkin. Preparat tuproqqa solinishi yoki Urug’ va ko’chat ekilishidan oldin tuproqqa kiritilishi mumkin.

2. 
   rasm.Trixoderma zamburug„ining parazitlik xususiyati
   

(Keith Davies, Yitzhak Spiegel,2011)
Ushbu preparat quruq ho„llanuvchan kukun (QHK) bo’lib, 1 g da 6-10 mlrd. spora bo’ladi , suyuq trixoderminda esa sporalar soni 1 g da kamida 1 mlrd.
Qishloq xo’jaligining bir qator tarmoqlarida – paxtachilikda, g’allachilikda, kartoshkachilikda, sabzavotchilikda (pomidor, karam, qalampir, baqlajon, sabzi, piyoz), polizchilikda (bodring, tarvuz, qovun), gulchilikda (chinnigul, xrizantema, atirgul va b.), gul, sabzavot va meva ko’chatlarini etishtirishda uchraydigan ildiz chirish, so’lish va boshqa kasalliklarga qarshi hamda tuproqdagi infeksiyani yo’qotishda biologik kurash chorasi sifatida trixoderma zamburug„ini preparat shaklida va qattiq substratlarda o’stirilgan tirik kulturasini ishlatish tavsiya etiladi.
Trixoderma yuqoridagi kasalliklarni yo’qotishdan tashqari tuproq orqali so’rilib, o’simlikning butun tanasiga tarqalib, ekinlarning kasalliklarga nisbatan chidamliligini oshiradi va hosilni saqlab qoladi.
Qishloq xo’jalik ekinlarining chiqindilari asosida ishlab chiqilgan trixoderma 600-700 grammdan sellofan paketlarga, suyuq shakli esa 500 ml sig„imli plastmassa idishlarga qadoqlangan holda chiqariladi².
Trixodermani qo‘llash. G’o’za va bug’doy ekiladigan maydonlarga chigit yoki urug„lik donni ekishdan oldin 120-150 kg/ga miqdorda tuproqqa solinadi yoki ekinlarga birinchi ishlov berish davrida uni tuproqqa kiritish tavsiya etiladi.
Bitta polietilen paketdagi trixoderma bir yillik ekinlarning 15-20 ta , mevali va manzarali daraxtlarning 5 ta ko’chati tagiga, ekish bilan birga va vegetatsiya davomida solishga mo’ljallangan.
Plastmassa idishlarga solingan trixoderma suyuqligi 150-200 gramm urug„ni 10-12 soat davomida ivitishga va 5-10 mayda ko’chati ildizini 30-40 daqiqa botirib qo’yishga mo’ljallangan.
Trixoderma solinmagan va Urug’ hamda ko’chatlarga i ishlov berilmay ekilgan dalalarda o’suv davrida yuqorida qayd etilgan kasalliklar kuzatilsa, qattiq substratdagi va suyuq holdagi trixoderma aytilgan miqdoridan 2-3 baravar ko’paytirib , o’simlik tagiga tuproqqa solinishi kerak.
Ko’chat etishtiriladigan maydonning har 1 m² iga 1,5-2 sellofan paket trixoderma ekinlarning urug’ i ekilmasdan oldin solinadi .
BMEITI da kungaboqar oq chirishiga qarshi penitsill zamburug’ i asosida maxsus preparat – vermikulen – yaratilgan.