Қосимжон содиқОВ

“Китоб-и луғат-и атрокийа”

Ушбу луғат ҳам Алишер Навоий асарларига тузилган бўлиб, муаллифи Фатҳали Қожор (Фатҳали ибн Калбали ибн Муршидқули ибн Фатҳали Қожор Қазвиний)дир (қаранг: Щербак 1962,59-60; Ҳасанов 1989(1),46-58). Муаллиф луғат устида тўрт йил ишлаб, уни 1862 йили тугаллаган. Асар туркшуносликда “чиғатой туркийси” бўйича яратилган энг яхши луғатлардан бири сифатида тан олинади.

“Китоб-и луғат-и атрокийа” тўрт қисмдан иборат: муқаддима; чиғатойча-форсий луғат; Мирзо Меҳдихоннинг “Санглох”ида тушунарсиз қолган ўн икки сўзнинг изоҳи; Навоий асарларида кечган форсий сўзлар луғати.
Муқаддимада муаллиф Навоийнинг йигирма етти асарини санаб ўтади. Иккинчи – луғат қисмига жами 7694 та сўз киритилган. Уларнинг маъносини очиқлаш учун Навоийнинг тўртта девони, “Хамса”си, насрий асарлари - “Маҳбубу-л- қулуб”, “Тарих-и мулук-и ажам”дан, шунингдек, Лутфий, Мир Ҳайдар, Бобур, Ҳусайн Бойқаро, Искандар Мирзо, Баноий, Камолий, Убайдхон, Фузулий, Соқий шеърларидан мисоллар беради. Ора-чора форсий манбаларга ҳам мурожаат қилган.
Фатҳали Қожор эски ўзбек тили (“чиғатой туркийси”) билан Эрон турклари лаҳжаси орасидаги ўхшашлик ва фарқларга ҳам эътибор қаратади. Масалан, унинг кўрсатишича, эски ўзбек тилидаги ort (олов), cağïr, tört, qïrq, elli cўзлари уларнинг тилида ot, čaxïr, dört, qïrx, älli шаклида қўлланган.
Луғат йигирма саккиз бобдан иборат. Улар ўз ичига киритилган сўзларнинг бош ҳарфлари номи билан юритилади.
Боблардаги сўзлар алифбо тартибига солинган эмас. Қолган ҳамма белгилари “Абушқа” луғати сингари.
Унлиларнинг ёзилиши ва ўқилишига муаллиф алоҳида урғу берган. Масалан:
كيمه - bi-fathi kāf, ya’ni kemä; كير - bi-kasri kāf, ya’ni kir; قير - bi-kasri qāf, ya’ni qïr;
قوش - bi-fathi avval va vāvi ma’lum, ya’ni quš; كوز - bi-fathi kāf va vāvi ma’lum, yani köz.
Фатҳали Қожор луғатни тугатгач, Алишер Навоий шеърларидаги маъноси тушунарсиз бўлган ўн икки сўз тўғрисида фикр юритади. Уларни Мирзо Меҳдихон ўз луғатида “маъноси ечилмаяпти” ибораси билан қад этганини ёзади. У ушбу сўзлар “Хазойину-л-маоний” ва “Хамса”да қай йўсинда келгани айтиб, сўнг бу сўзнинг маъноларини ечиб беришга уринади.
Луғатда Навоий асарларида қўлланган айрим арабча ва форсча сўзлар ҳам учрайди. Чунончи, луғатнинг охирида 429 та арабча, форсча сўз ва иборалар берилган.