Қосимжон содиқОВ

Муҳаммад Ёқуб Чингийнинг “Келурнома” асари

Муҳаммад Ёқуб Чингий Ҳиндистонда юртга эгалик қилган бобурий хонлардан охиргиси Абу Музаффар Муҳиддин

Аврангзеб ўрдасида хизматда бўлган эди. У ўзининг “Келурнома” асарини хоннинг буйруғи билан ёзган.
Фанда “Келурнома”нинг иккита қўлёзмаси маълум: бири - ЎзР ФА Шарқшунослик институтинида 5052 рақами остида, иккинчиси эса Британия музейида сақланмоқда.
Китоб ўн беш бобдан тузилган (қаранг: KN); ҳар қайси боб ўз ичида фаслларга бўлинади. Шундан ўн тўрт боби феълларга бағишланади. Уларда 400 дан ортиқ туркий феъл шакллари берилган. Феъллар масдар шаклида (-maq/-mağ аффикси билан), шунингдек, ўтган, ҳозирги-келаси ҳамда келаси замонда, бўлишли ва бўлишсиз кўринишларида берилиб, ҳар қайсиси форсчага таржима қилинган: uyqulamaq – xābidan, uyquladï – xābid, uyqulaptur – xābida ast, uyqular – xāhad xābid, uyqulabdï – xābida bud, uyqulaydur – mixābad, uyqulamadï – naxābid, uyqulamaptur – naxābida ast, uyqulamas – naxāhad xābid, uyqulamabdï – naxābida bud, uyqulamaydur – namixābad, uyqula – baxāb, uyqulama – maxāb, uyqular-biz – mixābim mā, uyqulamas- biz - namixābim mā сингари.
Боблар алифбо сирасидаги ҳарфлар билан бошланувчи феълларга аталган: биринчи боб – “алиф” ҳарфи билан бошланувчилар, иккинчи боб – “ба”, учинчиси – “та”, тўртинчиси – “чим”, шу кетма-кетликда ўн тўртинчи боб “йай” билан бошланувчи сўзларга бўлинади. Ҳар қайси боб ўз ичида фаслларга ажралади. Масалан, учинчи – “та” ҳарфлилар бобининг биринчи фасли – tanïmaq, иккинчи фасли – tanmaq, учинчи фасли – tonamaq, тўртинчи фасли – tïnmaq феълининг ўтган, ҳозирги-келаси ҳамда келаси замондаги, бўлишли ва бўлишсиз кўринишлари ҳақидадир. Жумладан, tanï- феълининг формалари қуйидагича: tanïmaq, tanïdï, tanïptur, tanïr, tanïbdï, tanïydur, tanïmadï, tanïmaptur, tanïmas, tanïmabdï, tanïmaydur, tanï, tanïma, tanïr-biz, tanïmas-biz.
Луғатнинг сўнгги – ўн бешинчи боби исмларга аталган бўлиб, улар маъносига кўра гуруҳлаштириб чиқилган. Бу боб тўққиз фаслдан иборат. Масалан, биринчи фасл – кўк ва унинг
билан боғлиқ нарсалар, иккинчиси – ер ва унда жойлашган нарсалар, шундай кетма-кетликда охирги фасл – олмош, ёрдамчи сўз ва қўшимчалар ҳақида. Масалан, кўк ва унинг билан боғлиқ бўлган нарсаларнинг оти: kök, quyaš, künäš, kün, ay, aydïn, yulduz, Yetdikän, Hülkär, ağïl, yaruq, yaruqluq, yašïn, čaqïn, ïldïrïm, bulut, yağïš (ёғингарчилик), yağmur, čibär (шивирлаган ёмғир), qar, muz, čapqun, yüz, yel, qïraw, suw, ot, čoğaš (қуёшнинг тафти), yalïn, čäŋ, ayas (тоза ҳаво), šüdrün, taŋ, kün, kündüz, kečä, ertä, keč (кеч, вақтга нисбатан), keč (ўтмак, кечмак), axšam, qaranğu, alav, manyar, qïš, yaz (баҳор), sawuq, ïsïğ. Ёки ер ва унда бор бўлган нарсалар: yer, tufraq, čägä (қум), qum, teŋiz, say, arna (сув йўли, канал), bulaq, quduq, qaq (кўлмак), quyun, arïq, qayun (қайиқ), qayïq, kemä, čuqur, qïraq (қирғоқ), olaŋ (дашт, текислик), yaban (дашт, текислимк), yazï (текислик), balïğ, yïlan сингари.
Луғатда бир маъноли сўзлар, антонимлар, омонимлар, ёзилиши бир хил сўзлар бир ерда, муайян изчилликда берилади. Масалан: quyaš, künäš, kün – қуёш; yašïn, čaqïn, ïldïrïm - чақмоқ, яшин; yağïš, yağmur – ёмғир; čägä, qum – қум; qayun, qayïq – қайиқ; olaŋ, yaban, yazï - текислик, дашт; uy, öküz – буқа, ҳўкиз; inäk, sïyïr – сигир сингари синонимлар луғатда кетма-кет келтирилади.
Ёки: ertä – эрта, keč – кеч сингари зид маъноли сўзлар;
Ёки: keč – кеч (кечки пайт), keč – кечмoқ, феъл; tüz – текислик, tüz – тўғри, чин маъносини билдирувчи омонимлар кетма-кет келтирилган.
Ёзилиши ва ўқилиши бир-бирига яқин, маъноси турлича бўлган: arïq – ариқ, arïğ – тоза сўзлари ҳам бир ерда, сабаби тилни яхши билмайдиган киши уларни қориштириб юбориши ҳеч гап эмас.
Ёзилиши бир хил, талаффузи турлича сўзлар ҳам шундай

изчилликда. Масалан,
توز
омографи маъноси ва талаффузига

кўра турли англамларда келади: tüz – текислик, tüz – тўғри, рост;

tuz – туз, ош тузи; toz – чида-; toz – чанг; toz - бардам бўл-, бўйунсун-; tüz - туз, созла;
Яна бир жиҳати, фасллар ичида сўзларнинг кетма-кетлиги тартибсиз эмас, маъноларига қараб олдинма-кетинликда берилади. Масалан, қариндош-уруғчиликни билдирувчи сўзларга бағишланган фаслда аввал туғушганлар (uluğ ata, ata, aba, abağa (амаки), uluğ aba (катта амаки), kičik aba (кичик амаки), ana, uluğ ana, ača (она), äkä, ağa, ini, apa, egäči, jiyän, siŋil), сўнг тўйдан кейин шаклланган қайинбўйлар (qayïn ata, qayïn ana, qayïn egäči, qayïn siŋil, qayïn ini, qayïn ağa), ундан кейин хотин билан боғлиқ уруғлар (qalïnlïq (келин), xatun (хотин), oğlan (авлод), oğul, qïz), эр-хотинликдан келиб чиққан қариндошлар (kiyaw, yäzna (почча), qušarta (севгили), abušqa (эр), er), қариндош-уруғларнинг умумий номлари (qarïndaš, uruğ, ätäkä (эркак тарбиячи), atalïq (ота томондан боғланиш), enägä) ва бошқалар келади. Киши тана аъзоларини билдирувчи отлар ҳақидаги фаслда кетма-кетлик бош ва унинг аъзолари билан бошланиб, оёқ учи билан охирлайди. Ёки сонларга бағишланган фасл соннинг даражалари асосида бирдан бошланиб, минглик билан тугайди.