Қосимжон содиқов тарихий лексикография

Талабаларнинг билимини текшириш учун сўроқ ва топшириқлар:

XVII–XIX юзйилликларда Навоий асарлари ва “чиғатой туркийси” бўйича тузилган қандай луғатлар ва грамматик асарлар бор?

“Келурнома” луғати тўғрисида сўзлаб беринг.
Мирзо Меҳдихоннинг “Санглох” луғати тўғрисида сўзлаб беринг.
Фазлуллахоннинг “Луғат-и туркий” асари тўғрисида сўзлаб беринг.
“Китоб-и луғат-и атрокийа” тўғрисида сўзлаб беринг.
“Хамса бо ҳалли луғат” тўғрисида сўзлаб беринг.


Еттинчи мавзу: “ҲОЗИРГИ ТИЛШУНОСЛИКДА ТУРКИЙ ЁЗМА ЁДГОРЛИКЛАР БЎЙИЧА ЯРАТИЛАЁТГАН ЛУҒАТЛАР”


Таянч тушунчалар: ҳозирги замон луғатлари.
Дарсни олиб бориш йўллари: маъруза, савол-жавоб. Маъруза баён, таҳлил, чоғиштирма-типологик усулда олиб борилади.
Дарсдан кўзланган мақсад ва вазифалар: ҳозирги чоғда туркий ёзма ёдгорликлар бўйича тузилаётган луғатлар, уларнинг муҳим принциплари тўғрисида билим бериш.
Кўрсатма ва тарқатма материаллар: чоп эттирилган луғатлардан намуналар; топшириқ берилган варақлар; турли жадваллар,
Дарсда қўллаш мумкин бўлган техник ускуналар: компьютер, расмни деворга туширувчи мослама, катта бичимли телеэкран, турли дисклар.

Э ъ т и б о р қ а р а т и л а д и г а н м а с а л а л а р:

Ҳозирги зомон луғатчилиги ва унинг ўтмиш луғатчилигидан фарқли жиҳатлари.
Ёзма ёдгорликлар бўйича тузилган луғатлар.
“Древнетюркский словарь” ва унинг тузилиш принциплари.
А.К. Боровковнинг “Лексика среднеазиатского тефсира XII–XIII вв.” асари.

Ҳозирги туркшуносликда ўтмишдан қолган ёзма ёдгорликларни чоп эттириш билан бир қаторда, уларда қўлланган сўзларни йиғиш, ёдгорликлар бўйича луғатлар тузишга катта эътибор қаратилмоқда. Бу ишга XIX асрданоқ киришилган эди. Ҳозирга келиб бу соҳа туркшуносликда катта ютуққа эришди.

Муҳим жиҳати, кунимизда яратилаётган луғатлар тузилиш принципига кўра эски луғатлар анъанасидан фарқ қилади. Булар, асосан, ҳозирги европа луғатчилиги ишлаб чиққан йўриққа таянади.
Яна бир белгиси, ушбу луғатлар изоҳли бўлиб, ёзма ёдгорликлардан олинган мисоллар транскрипцияда берилади. Транскрипция – ёдгорлик тилини, асарнинг фонетик хусусиятларини сақлаган ҳолда ҳозирги ёзувга ўгириш дегани. Ҳозирги туркшуносликда кенг ёйилган ҳамда мутахассисларга маъқул тушаётган транскрипция икки турли – кирилл ҳамда лотин алифболарига таянади. Тўғриси, сўнгги йилларда кириллдан кўра лотинни қўллаш кенг тус оляпти. Шунинг учун ҳам шу чоққача яратилган луғатларда икки хилидан ҳам фойдаланилган: ё униси, ё буниси. Баъзи ўринда кириллга асосланган транскрипцияда ҳам, товушга тенг келувчи белги йўқлигидан, лотинча белгиларни қўллаганлар.
Замонавий луғатларнинг барини ҳам илмий талабларга тўлиқ жавоб беради, дейиш қийин. Чунки орада ўқув луғатлари, қисқача луғатлар ёки транскрипцияда эмас, транслитерацияда берилганлари ҳам бор. Шунга қарамай, уларнинг ичида илмий жамоатчилик кенг эътироф этган, соф илмийлари оз эмас. Ушбу ўринда биз уларнинг бир нечтасини кўриб чиқамиз.

“Древнетюркский словарь”

“Древнетюркский словарь” (Л., 1969) ҳозирги замон туркология илмида қадимги туркий ёдгорликлар бўйича яратилган илмий луғатдир (қаранг: ДТС). Луғат рус туркологиясининг етакчи мутахассислари томонидан тузилган. Ишда қамраб олинган ёзма ёдгорликларнинг кўлами ниҳоятда кенг: унда VII–XIII асрларда кўк турк (турк-руний), араб, уйғур, моний, браҳма ёзувларида туркий тилда битилган турли хилдаги адабий, тарихий, диний-фалсафий мазмундаги асарлар, расмий ҳужжатлар, фаннинг турли соҳаларига оид битигларда қўлланган сўзлар жамланган. Булар қадимги турк хоқонлиқлари давридан қолган урхун ва енисей ёдгорликлари, уйғур хоқонлиқ ва давлатларида яратилган будда, моний ва христиан мазмунли битиглар, расмий ҳужжатлар, “Ўғузхоқон” достони, Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғатит турк” асари, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Адиб Аҳмад Югнакийнинг “Ҳибату-л-ҳақойиқ” асари, “Туркий тафсир” сингари ниҳоятда улуғ манбалар бўлиб, мисоллар уларнинг туркшуносликда эътироф этилган илмий нашрларидан олинган.

Луғатда келтирилган туркий сўзлар ва ёзма ёдгорликлардан олинган мисоллар лотин алифбоси негизида ясалган транскрипцияда. Унлилар учун тўққиз белги қабул қилинган: a, ä, e, ï, i, o, ö, u, ü. Ундошларда: жарангсиз [ш] товуши учун – š, [ч] учун – č, жарангли [ғ] учун – γ, сонор [нг] учун – ŋ, [х] учун – χ, араб хатида ﺬ билан берилган, тишора [дз] товуши учун – δ, араб ёзувли матнларда ڤ билан берилган лаб-лаб ҳамда “вав” билан берилган лаб-тиш [в] ундошлари учун – v, араб хатидаﮋ билан берилган сирғулувчи [ж] учун - ž, араб тилидан ўзлашган сўзларда келувчи ع (айн) учун (’) белгилари қабул қилинган. Сўзларнинг берилиши алифбо кетма-кетлигида: A, Ä, B, Č, D, δ, E, F, G, γ, H, H, ĺ, Ï, Y, K, L, M, N, O, Ö, P, Q, R, S, Š, T, U, Ü, V, χ, Z, Ž, J.
Аввал катта ҳарфларда бош сўз берилиб, кейин унинг маънолари ва маъноларнинг ҳар бирига мос келувчи мисоллар русча таржимаси билан келтирилади. Қавсда ушбу сўз ёки мисолнинг қандай нашрдан олинганлигига ҳавола этилади.
Луғатда сўзларнинг қадимги диалектларда ёки ёзма ёдгорликларда ўзаро фарқ қилувчи фонетик вариантлари ҳам бош сўз сифатида берилади: ADAQ, AδAQ, AYAQ, AZAQ; EB, EV сингари. Бундай сўзларнинг бир варианти берилгач, охирида бошқа вариантига ҳам қаралсин, деган белги қўйиб кетилади.
Кўп маъноли сўзларнинг бир-биридан фарқ қилувчи маънолари арабча сонлар билан, омонимик маънолар эса римча сонлар билан ажратиб кўрсатилади. Масалан: