O`rta Osiyoning qadimgi va o`rta asrlar tarix doc

BaQtriya, Marg`iyona va So`g`dning so`nggi bronza davri protoshahar 
madaniyati 
Reja: 
1.
 
Qadimgi Baqtriya shaharlari 
2.
 So`g`diyoning tarixiy geografiyasi va shaharlari
3.
Marg`iyona bronza davri manzilgohlarining rayonlashishi 
Baktriyaning kadimgi shaxarlari uzok davom etgan tarixiy jarayon va turli ijtimoiy-
iktisodiy, siyosiy, madaniy va tabiiy-geografik omillarning ta`siri natijasida shakllanib kelgan. 
Kadimgi SHark va maxalliy kurinishdagi urbanistik madaniyatning uygunlashuvi Kadimgi 
Baktriya shaxarsozligining asosini tashkil etadi. Keyinrok esa uziga xos bulgan shaxar 
madaniyati mustakil ravishda rivojlanadi. 
Baktriya xududlarida uzida shaxarsozlik madaniyati belgilarini aks ettiruvchi manzilgoxlar 
mil.avv. III ming yillikning oxiri - II ming yillikning boshlarida paydo bulgan bulsa, II ming 
yillikning ikkinchi choragidan boshlab ular shaxarlarga aylana boshlaydi. Mil.avv. UI-U1 
aerlarda esa bu xududlarda ilk shaxarlar mavjud edi. 
Mil.avv. II m.y.ning ikkinchi choragida Amudaryoning ung kirgogida anikrogi, uning 
garbiy kismida dastlabki mustaxkam manzilgoxlar paydo buladi. Ushbu manzilgoxlar bu 
xududlardagi butunlay yangi kurinishdagi manzilgoxlar bulib, neolit davri (Xisor madaniyati) 
manzilgoxlaridan ajralib turadi. 
Utgan aerning ikkinchi yarmidan boshlab Uzbekistoning janubidagi bronza davriga oid 
yodgorliklarni keng mikyosda tadkik etilishi natijasida ushbu xududlarning kadimgi tarixi va 
madaniyati tugrisida boy ma`lumotlar olindi. Turli yillarda janubiy Uzbekistan xududlarida ilk, 
rivojlangan va sunggi bronza davri dastlabki dexkonchilikning paydo bulishi va rivojlanishi, 
urbanizatsiya jarayonlari xamda ilk davlatchilik masalalari, madaniy va iktisodiy alokalar, 
xunarmandchilikning tarakkiy etishi masalalari buyicha V.M.Massoy, A.A.Askarov, 
e.V.Rtveladze, B.N.Abdullaev, A.S.Sagdullaev, T.SH.SHirinov, U.V.Raxmonov, e.Sayko, 
M.Asimov kabi olimlar tadkikot ishlari olib bordilar. Ushbu tadkikotlar natijasida bronza davri 
ulkamiz janubiy xududlarida bulib utgan ijtimoiy-iktisodiy, siyosiy va madaniy tarakkiyot 
masalalari va ayniksa, mazkur xududlarda ilk shaxarlarning paydo bulishi asoslari va rivojlanish 

---

boskichlari, ilk davlatchilikning paydo bulishi jarayonlariga anikdiklar kiritildi. Ushbu masalalar 
buyicha juda kup yangi ma`lumotlar fanga joriy etildi va etilmokda. 
Amudaryoning urta va yukori okimi shimoli xamda janubida joylashgan erlar "Avesto"ning 
kadimgi kismlarida Baxdi, fors podsholari mixatlarida Baktrish, grek-rim tarixchilari 
ma`lumotlarida Baktriya va Baktriyona, xind manbalarida Baxlika, milodning boshlariga oid 
xitoy manbalarida Daxya yoki To-xo-lo ulkasi sifatida eslatib utiladi. Zamonaviy tarixiy 
ma`lumotlarga kura Baktriya erlari bu -Afgonistonning shimoli-sharkiy kismini, Janubiy 
Tojikiston va Uzbekistonning janubidagi (Surxon voxasi)erlarni uz ichiga olgan. Undan tashkari 
zamonaviy tarixiy adabiyotlarning barchasi xozirgi kunda Surxondaryo viloyati, Tojikistonning 
Kulob va KuR
gontepa
viloyatlarini uz ichiga olgan erlarni shimoliy Baktriya sifatida e`tirof 
etadilar. 
SHimoliy Baktriya xududlaridagi axolining utrok manzilgoxlari bu erda Xisor madaniyati keng 
yoyilgan davrda, ya`ni neolit davrida (mil.avv. UIU ming yilliklar) paydo buladi. Kupchilik 
tadkikotchilarning fikrlariga Karaganda, bu davrga kelib "xisorlik" ovchilar kichik va yirik 
daryolar voxalarini, Boysuntog Kuxitangacha bulgan tog va tog oldi xududlarini uzlashtiradilar. 
Bronza davriga kelib esa, bu xududlarda boshka kurinishga ega bulgan xamda uziga xos xujalik 
madaniy shakldagi yangi madaniyatlar shakllana boshlaydi. 
Xozirgi kunda SHimoliy Baktriyada bronza davriga oid 20dan ziyod manzilgoxlar anikdangan 
bulib, ular orasida dastlabki tulik urganilgani Surxondaryo viloyatining janubi-garbida 
joylashgan Sopollitepa manzilgoxidir. Ushbu manzilgoxda tadkikot olib borgan olimlarning 
fikricha, manzilgox mustaxkam asosda kad kutargan bulib, kuyidagi ajralib turuvchi belgilarga 
ega: ikki kismli tuzilish -mustaxkam markaziy kiem va uning atrofida mustaxkamlanmagan 
manzilgox, uncha katta bulmagan maydon, asosiy kiemning anik rejaviy tuzilishi, sakkizta kup 
xonali turar joylar kismlarning markazlashuvi va ularning yulaklar bilan ajralib turishi, bulma 
(otsek)lari bulgan ximoya devorlari. Undan tashkari kulolchilik va metallga ishlov berish 
xunarmandchiligi xamda dexkonchilikning etakchi mavkega ega bulishi xam Sopollitepa uchun 
xosdir
1
. 
Aynan mana shunga uxshash va shu kurinishdagi manzilgoxlarning kelib chikishi tadkikotchilar 
orasida turli baxslarga sabab buladi. V.M.Masson, mustaxkamlangan kismi kvadrat shaklda 
bulib, devor va minoralar bilan uralgan manzilgoxdarda aynan shunga uxshash tuzilishga ega 
bulgan Xarappa kal`alarining ta`siri bor deb xisoblaydi
2
. 
SHunga uxshash bronza davri manzilgoxdari Margiyonada xam mavjud edi. e.Rtveladzening 
fikricha, ularning bir vaktda Baktriya va Margiyonada paydo bulishi - madaniy integratsiya va 
ijtimoiy-iktisodiy rivojlanish sharoitlarining uxshashligidir
3
. Fikrimizcha, keyingi davrlarda 

---

yanada kuchaygan bunday uxshashlik nafakat bir xil sharoit, balki tarixiy-madaniy alokalar va 
uzaro almashinuv va extimol siyosiy jarayonlar bilan xam bogilk edi-ki, kupchilik 
tadkikotchilarning mil.avv. I m.y.ning birinchi yarmida Margiyonani Baktriya tarkibidagi viloyat 
sifatida e`tirof etishlariga kandaydir asoslar bor. 
Umumiy maydoni kal`asi bilan 100 ga dan ziyod bulib Surxon voxasining bronza davri 
markazlashgan reja asosidagi manzilgoxini aks ettiruvchi Jarkuton yodgorligi shaxarsozlik 
rivojlanishi jarayonining nisbatan yukori pogonasida bulganligi taxmin kilinadi. Sopollitepadan 
fark kilgan xolda Jarkutonda aloxida axamiyatga ega bulgan tuzilish kismlari: turar joylar, 
ibodatxona, xunarmandchilik ishlab chikarish va kabristonlarning ajralib chikishi kuzatiladi'. 
Mil.avv. I m.y.ning boshlariga kelib turli ijtimoiy-iktisodiy uzgarishlar tufayli Urta Osiyoning 
janubida maydoni jixatdan uncha katta bulmagan manzilgoxlar paydo buladi. Bu manzilgoxlar 
kal`a inshootlari bilan, ixchamgina, ikki kismli va tabiiy asosda paxsa va xom gishtdan kad 
kutaradi
2
. 
SHimoliy Baktriya xududlarida aynan shunga uxshash ikkita manzilgox: Bandixon va 
Kuchuktepa anikdangan. Ulardan nisbatan yirikrogi Bandixon I xisoblanadi. Bu manzilgoxning 
sharkiy kismida (90x80 m) turtta kurilish satxi (gorizont) anikdangan bulib, ular yirik shakldagi 
xom gishtlardan kad kutargan bino koldiklari orkali izoxlanadi. Manzilgox uzlashtirilganligining 
sunggi boskichiga kelib maxobatli bino ostida turtburchak xom gishtdan mustaxkam poydevor 
paydo buladi
3
. 
Kuchuktepa xam ikki kiemdan mustaxkamlangan va 0,5 gektar mustaxkamlanmagan kismlardan 
iborat. Mustaxkamlangan kismida turt metrli poydevor ustiga kad kutarib, uchta devor inshooti 
bilan ximoyalangan bitta bino majmuasi joylashgan
4
. Mustaxkamlanmagan kismining me`moriy 
tuzilishi xozircha anikdanmagan. 
Utgan davr bilan solishtiradigan bulsak, shuni ta`kidlash joizki, urganilayotgan xududlardagi 
shaxarsozlik jarayonlari rivojlanishida ma`lum inkirozlarni kuzatish mumkinki, bu xolat 
manzilgoxlar maydonlarining kiskarishi, ular tuzilishining kattalashishi, mustaxkamlanmagan 
kismlarda kurilish uslublarining uzgarishi bilan izoxlanadi. Misol uchun, Jarkutonning 
mustaxkamlanmagan kismidagi xom gishtdan kad kutargan uylar urniga ertula kurinishidagi 
sinchli uylar paydo buladi. 
Ilk temir davriga kelib Baktriya shaxarsozligida sezilarli uzgarishlar bulib utadi. Kuplab 
rivojlanish jarayonlari: temir kurollarning keng yoyilishi, sugorma dexkonchilik va 
xunarmandchilikning takomillashuvi, manzilgoxlar sonining ortishi, ular maydonining 
kengayishi, yangi unsurlar kushilgan xolda, tuzilishining murakkablashuvi aynan mana shu davr 
uchun xosdir. SHuningdek, bu davrga kelib axoli punktlarining turli shakllari: utrok 

---

dexkonchilik zodagonlarning mustaxkamlangan kurgonlari (Kizilcha), yirik manzilgoxlar 
(Bandixon II), murakkab mudofaa-rejaviy tuzilishg
a e
ga, ilk kurgonli shaxarlar (Kiziltepa) paydo 
buladi. 
Bandixon II kal`a va kal`aning shimoliy va sharkiy tomonida joylashgan mustaxkamlanmagan 
manzilgoxdan iborat. Manzilgoxning janubi-sharkiy burchagida joylashgan kal`a (110x100 m) 
xamma tomonidan xandak va paxsa devor bilan urab olingan bulib, burchaklari yon tomondan 
ximoya kilingan va yarim aylana shakldagi minoralari xamda uchburchak shinaklari mavjud. 
Kal`a ichidagi madaniy katlam turli suyaklar, gung, sopol parchalari, kurilish izlari bulmagan kul 
katlamlaridan iboratki, tadkikotchilarning fikricha bu er, xarbiy xavf tugilgan paytda axoli va 
chorva uchun boshpana vazifasini bajargan. 
Dare shoxobchalari va irmoklari bilan ximoyalangan manzilgox anchagina kalin joylashgan 
sinchli kurilishlardan iborat bulib, fakat shimoli-garb kismida chukur asosli katta bino 
joylashgan. Umuman olganda, Bandixon II uchun rejaning ma`lum zichligi, ximoya tartibining 
murakkabligi (minorali devorlar, xandakdar), manzilgox barcha kismlarining bir vaktda 
shakllanishi va rivojlanishi xosdir. Kandaydir vazifani bajarishi nuktai nazaridan bu manzilgox 
uncha katta bulmagan dexkonchilik voxasining ma`muriy markazi bulgan bulishi mumkin. 
Bandixon II ximoya inshootlari murakkablashgan tartibi va kal`asining ichki tuzilishi bilan 
farklangan xolda, bronza davri Sopollitepa an`analarini (ikki kismli tuzilish) takrorlaydi. 
Bu davrga kelib manzilgoxlarning ilgarigidan kuplab belgilari bilan farkdanuvchi Kiziltepa 
kurinishidagi yangi shaxarsozlik shakli xam paydo buladi. Kupchilik tadkikotchilarning fikricha, 
Kiziltepa bir nechta: kal`a, shaxar, "shaxar oldi" va atrof xududlar kismlaridan iborat. Maydoni 2 
ga, balandligi 14-15 metr tepalik ustiga joylashgan kal`aning garbiy yarmi baland sun`iy 
poydevor ustida kad kutargan, balki xokimning saroyi bulgan katta kurilishlardan iborat. 
Kal`aning sharkiy yarmi garbiy kismidan katta xovli yoki maydon bilan ajratilgan bulib, bu erda 
xujalik - turar joy majmuasi joylashgan va bu majmua kuplab turli davrlarga oid xonalardan 
iborat. 
Kal`adan janubi-shark tomonda, undan keng va chukur xandak bilan ajralib turgan turtburchak 
shakliga yakin (420x360 m) rejadagi kuxna shaxarning asosiy kismi joylashgan bulib, bu kiem 
janubi-shark va janubi-garb tomondan minorali devorlar bilan uralgan. Bu kiemning ichki rejasi 
ma`lum muntazamlik, xovlilari pasayib uylari kutarilgan va navbatma-navbat zich kurilgan 
inshootlar, maydonlar xamda kuchapar bilan izoxlanadi. Bu erdagi madaniy-xujalik 
katlamlarining sopol, xayvonlar suyaklari va dexkonchilik bilan boglik bulgan mexnat 
iurollariga boyligi bu kiemning jadallik bilan doimiy uzlashtirib borilganlidan dalolat beradi. 

---

Kiziltepaning janubi-sharkiy devorlardan keyin joylashgan guaxar oldi kismida (maydoni 5 ga 
dan ziyodrok) erga chukur kazib bunyod etilgan sinchli kurilishlar anikdangan. Kuxna shaxar 
atrofida bir-biridan ma`lum uzoklikda bulgan mustaxkamlangan va ximoyalanmagan kurgonlar 
joylashgan. 
Bu erda olib borilgan stratigrafik tadkikotlar natijasida kuxna shaxar uzlashtirilishining uchta 
asosiy davri (Kizil I—III) anikdangan. Kizil I davrida (mil.avv. X-VIII asrlar) kal`a urnida uncha 
katta bulmagan manzilgox shakllanadi. Uning yakinida esa bir nechta aynan shu davrga oid 
manzilgoxlar paydo buladi (Buyrachi I—II, Kizilcha VI)'. 
Kizil II davriga kelib (mil.avv. VII-VI asrlar) Kiziltepaning dastlabki asosi asta-sekinlik bilan 
tarakkiy etib boradi. Kal`a shakllanadi va asosiy xudud uzlashtirib borilib devorlar bilan urab 
olinadi xamda Kiziltepa, ichki tuzilishi rivojlangan yirik markazga aylanadi. Uning atrofida esa 
dexkonchilik axoliey boy katlamlarining uy-kurgonlari paydo buladi. 
Kizil III davrida (mil.avv. V-IV asrlar) kuxna shaxarning janubi-shark tomonida shaxar oldi 
shakllanadi. Uning ichida va kal`ada ayrim uchastkalar kayta kurilib, ayrim yangilari paydo 
buladi. Bu davrning oxirlariga kelib shaxar inkirozga uchray boshlaydi. Ximoya devorlarida 
chikindi xujalik tuplamlari paydo buladi va kal`aning yukori xonalari xujalik chikindilarining 
kalin katlami bilan koplanadi
2
. 
Ilgarigi davrdagi barcha manzilgoxdarga nisbatan Kiziltepada mutlako yangi tuzilish va rejaviy 
belgilar paydo buladi. Xususan, uch kismlik, vazifaviy fark va xar bir kiemning aloxidaligi, 
kurgonning kal`aga aylanishi, mustaxkamlanmagan kiemning manzilgoxga aylanishi, shaxar oldi 
va atrof xududlarning ajralishi kabi belgilar Kiziltepa uchun xosdir. SHuningdek, Kiziltepaning 
ximoya inshootlari xam ilgarigi manzilgoxlardan sezilarli farkdanadi. Ximoya devorlari ikki 
tartibli bulib, ular urtasida yulak koldirilgan. Keng va chukur xandakdar kuxna shaxarni urab 
turgan. Devorlarda kamonchilar tik turib va tizzalab otishlari uchun maxsus shinaklar urnatilgan. 
Olib borilgan tadkikot natijalarini taxlil etar ekanmiz, Kiziltepa sifat jixatidan yangi shakldagi 
manzilgoxni uzida aks ettirib, fanda ma`lum bulgan belgilarga karab, uni ilk shaxarlar 
t
oifasiga 
kiritish mumkin. Xususan, M.M. D’yakonovning fikricha, Kadimgi shaxar - bu atrof xududlarni, 
ixtisoslashgan xunarmandchilikni, 
m
axsulot yoki boshkacha ayirboshlashni xamda zaxiralarini 
birlashtirgan markazdir. V.M.Masson esa kuxna shaxarni axoli markazlashib yashaydigan yirik 
punktlar, ishlab chikarish va madaniyat markazlari, muntazam savdo-sotik xamda 
xunarmandchilik vazifalarini bajaruzchi uziga xos markazlar sifatida izoxdaydi
2
. 
Antik davr mualliflari axmoniylar davri Baktriyasini kup sonli katta shaxarlari bulgan ulka 
sifatida ta`riflaydilar. Ular orasida nisbatan yiriklari Baktra-Zariasp, Aorn, Drapsak yoki Daraska 
- Adraska va Kariatid bulgan. Baktrada juda balandlikda kal`a kurilib pastda shaxarni kalin devor 

---

urab turgan. SHuningdek, kal`a, akropolda xam mavjud edi
3
. Arxeologik tadkikotlar natijalariga 
k^ra, axmoniylar davrida Baktra Bolo Xisor xududlarini (120 gektar) va uning janubi garbidagi 
pastki shaxarning bir kismini egallagan. Aorn esa Balxdan 35 km shimolda joylashgan 
Oltindilyortepaga kiyos kilinadi. 
SHaxarlar rivojlanishining ilk boskichidayok ular bajargan vazifalarni ifodalovchi tipologik turli 
xillik xisobga olinadi. Buning asosida esa shaxarlarning savdo-xunarmandchilik, xarbiy-
ma`muriy, madaniy-mafkuraviy xamda atrof kishlok xujaligi markazlari sifatidagi vazifalari 
anikdanadi. 
Mikdoriy va sifatiy belgilari: kupkismlik, tuzilishidagi turli-tumanlik belgilariga kura Kiziltepani 
ilk shaxarlar sarasiga kiritish mumkin. Bajargan vazifasiga karab ushbu kuxna shaxarni katta 
dexkonchilik viloyatining yirik xarbiy-ma`muriy markazi, kishlok xujalik maxsulotlarini kayta 
ishlash va iste`mol kilish, shuningdek, xunarmandchilik, asosan, kulolchilik va kisman metall 
ishlab chikarish markazi sifatida izoxlanadi. Olib borilgan tadkikotlar ushbu kuxna shaxarni 
xalkaro savdo va diniy e`tikodlar markazi bulganligi xakida kam ma`lumotlar bersada, Kiziltepa 
viloyatlar urtasida ayirboshlash savdosining markazi bulganligi extimoldan xoli emas. 
Urta Osiyoning mil.avv. I m.y.ning urtalariga oid bir kancha kuxna shaxarlari kisman 
urganilgan. Tadkikotchilar ularni kal`ali (asosiy kiem) va kal`asiz shaxarlar, shuningdek, viloyat 
va tumanlarning tarixiy-madaniy markazlari bulgan yirik shaxarlarga ajratadilar
5
. Bu jixatdan 
olib Karaganda, Kiziltepa - unchalik katta bulmagan viloyatning markazi vazifasini bajaruvchi 
shaxarga moe tushadi. Uz navbatida ayrim tadkikotchilar Baktriya va Sugdiyona shaxarlarini
atrof axolining boshpanasi bulgan kabilaviy markaz sifatida izoxlaydilar. Ayrim olimlarning 
fikricha esa, shunga uxshash makeadlar uchun Talashkantepa I, Bandixontepa II kurinishidagi 
maxsus manzilgoxlar bunyod etilgan bulib, ular xakikatan xam shaxarlar bulmasdan, 
vaktinchalik boshpana vazifasini bajargan bulishi mumkin . 
Mil.avv. I m.y. urtalari Baktriyada turt kismli kurinishdan iborat turli tipdagi shaxarlar mavjud 
edi. Bu tuzilish - kal`a, shaxarning uzi, shaxaroldi xududi kishloklari va aloxida kurgonlardan 
iborat shaxar atrofi kismlari edi
3
. 
Bakgriyaning ilk shaxarlari maxalliy an`analar asosida shakllangan bulib, bu jarayonning 
ildizlari bevosita bronza davri bilan boglanadi. 
Ma`lumki, davlatlarning etnik va siyosiy chegaralari paydo bulishidan oldin axoli 
joylashuvining geografik chegaralari paydo buladi. Kadim zamonlardan boshlab kabila va kabila 
guruxlari, keyinrok esa xalkdar uzlari joylashgan katta va kichik xududlarda uz chegaralarini 
belgilab olganlar. Xududiy birlik madaniy, shuningdek, etnik va til birligining asosiy omili 

---

bulgan. Uz navbatida xududiy birlik madaniy, ijtimoiy, iktisodiy va boshka munosabatlarning 
rivojlanishi uchun asos bulib xizmat kilgan. 
SHuni aloxida ta`kidlash lozimki, arxeologik ma`lumotlar yozma manbalarga tayanmasdan turib, 
xalkdarning etnik va xududiy uzgarishini tula aniklab berolmaydi. Arxeologik ma`lumotlar 
xujalik rivojlanishi darajasi xakida, kurilish ashyolari va usullari xakida, me`morchilik va 
manzilgoxlar tuzilishi, jamiyatdagi moddiy va ma`naviy madaniyatning turli tomonlari xakida 
tulik xulosalar chikarish imkonini yaratadi. Ammo yozma manbalarga ega bulmasdan turib, u 
yoki bu viloyatdagi kabilalarning etnik tarkibi xakida sopol buyumlar, kurollarga karab 
muloxaza yuritish kiyin. 
Utgan aerdayok tadkikotchilar yozma manbalarni urganish asosida Urta Osiyoning janubidagi 
SHarkiy eron xalkdarining xududiy joylashuv chegaralari xakidagi muammolarga tuxtalib utgan 
edilar. Ammo SHarkiy eron xalklarining joylashuvi va xududlarini urganish anik arxeologik 
ma`lumotlarning yukdigi tufayli ancha kiyin kechgan edi. 
Antik davr tarixchilari Urta Osiyo xududidagi ba`zi viloyatlar (Sugdiyona, Baktriya) chegaralari 
xakida yozganlarida axolining aralash joylashganlitini xisobga olmaganlar. SHuning uchun xam 
axolining xududiy joylashuvi va chegaralarining uziga xos xususiyatlarini anik belgilab 
berolmaydilar. 
Gerodot ma`lumotlarida keltirilgan xalklar ma`lum etnik birlikni anglatishi mumkin. 
Ammo bu jamoa "etnos-xalk"mi yoki bir kancha xalklarning yigindisimi, bu tomoni noma`lum. 
Gerodot boshka xalkdar katori sugdiylarni xam aloxida xalk deb ataydi. Ammo bu xalklarni 
yagona etnik jamiyatga birlashtirmaydi. 
Urta Osiyoda aloxida xalklarning shakllanish davri bu erda etnik xududlarga bulinib urganilishi 
ancha kiyin bulgan masaladir. Bu shundan xam kurinadiki, yozma manbalarda SHarkiy eron 
xalklarining yagona xalk sifatida shakllanishi deyarli uz aksini topmagan. "Xalk" - ma`nosini 
anglatuvchi "Etnos" jumlasi Gerodotning "Tarix" asarida kup marta (ba`zi tadkikotchilarning 
xisobicha 145 marta) tilga olinadi. 
Turli yozma manbalarda keltirilgan Sugdiyona, sugdiylar (yoki Baktriya, baktriyaliklar) nomlari 
orkali kupincha boskinchilarga (Axmoniylar yoki greklarga) karshi kurashgan satrapiyalar yoki 
davlatning bir kismi tushunilgan. 
SHarkiy eron xalkdari axoli joylashuvi viloyatlarining nomlari xronologik jixatdan turli yozma 
manbalarda sakdangan. Jumladan, Sugdiyona viloyati "Avesto"da - Sugda, kadimgi fors 
yozuvlarida - Suguda, grek-rim manbalarida Sugdiyona nomlari ostida eslatib utiladi. Gerodot 
Urta Osiyo xalklarini aloxida okruglarga joylashtirsa xam ular joylashuvining (geografik) 
chegaralarini anik belgilamaydi. 

---

Kishini ajablantiradigan tomoni shundaki, axmoniy xukmdorlari uzlari bosib olgan xududning 
sharkiy satrapiyalaridagi axoli joylashuvi chegaralari xakida bilmasliklari mumkin emas edi. X
ech 
bulmaganda Kir II yoki Doro I yoki bulmasa, boshka axmoniy podsholari yurishlaridan sung 
sharkiy chegaralar - viloyatlar geografiyasi, axoliy joylashgan asosiy joylar, yullar, yirik 
manzilgoxlar, kal`alar xakida anik ma`lumotlar olingan bulishi kerak. Ammo kadimgi fors 
yozma manbalarida bular xakida eslatilmaydi. 
Ma`lumki, taxtning vorislarga koldirilishi, diniy nasixatlar, ba`zi viloyatlarning nomlari va 
ulardagi vokealarni uzida aks ettirgan axmoniylar yozuvlari Sugdiyonaning tarixiy va etnik 
geografiyasi xakida nisbatan kamrok ma`lumotlar beradi. 
Kadimgi fors yozuvlarini urganish asosida Urta Osiyo janubining, jumladan, Sugdiyonaning 
miloddan avvalgi VI-IV asrlarga oid siyosiy tarixiga doyr kuplab muammolarga anikliklar 
kiritildi. Kupchilik tadkikotchilarning ta`kidlashlaricha, kadimgi fors yozuvlarida Urta Osiyo 
satraplarining sanab utilishi Axmoniylar tomonidan bosib olingan viloyatlar soni xakida tulikrok 
ma`lumot berib, sharkiy viloyatlarning chegaralari va tarixiy geografiyasi xakida deyarli 
ma`lumotlar bermaydi. 
Eng kadimgi yozma manbalarda Sugdiyona Urta Osiyo viloyatlari katorida sanalsa xam, ulardagi 
tartib rakamlari turlicha: YAshtalarda - 5, Videvdatda - 2, Bexistun koyasida - 17, Suzada - 7, 
Nakshi Rustamda - b. 
Axmoniy yozuvlarida va Gerodotda Sugdiyona kandaydir markazdan chetdagi viloyat sifatida 
eslatiladi. "Avesto"da Sugdiyona "dunyodagi eng yaxshi mamlakatlardan ikkinchisi" sifatida 
eslatilsa, axmoniylar yozuvlarida Baktriyadan keyin tilga olinadi. Bu yozuvlar Urta Osiyo 
viloyatlari (Sugd, Baktriya, Margiyona) urtasida ma`lum ma`noda chegaralar bulganligidan 
dalolat beradi. Ammo Gerodot, Ksenofont, Ktesiylar Sugdiyonaning kushni viloyatlar bilan 
chegaralari xakida nafakat anik, balki umumiy xulosalarga xam ega bulmaganlar. Sugdiyonaning 
tarixiy geografiyasiga oid kupgina dolzarb masalalarni xal etishda Aleksandr Makedonskiy 
yurishlari tugrisida yozib koldirgan tarixchi va geograflarning ma`lumotlari katta axamiyatga ega 
buldi. Bu ma`lumotlar tarixiy adabiyotlarda xam keng yoritilgan
3
. 
Antik davr yozma manbalari Sugdiyonaning janubiy chegaralarini Oke - Amudaryo deb 
beradilar. Aleksandrning yurishlari paytida Oke Baktriya va Sugdiyona urtasidagi chegara rolini 
bajargan. Strabon
4
ning yozishicha, Oke daryosi "Sugdiyonani baktriyaliklar ulkasidan" ajratib 
turgan (Strabon, XI, 2). 
Arrianning yozishicha, Oke daryosidan keyin darxol Sugdiyona erlari boshlanadi (Arrian, IV, 
15,7). Kurtsiy Ruf Bessning Baktriyadan kochib ketishini tasvirlar ekan shunday yozadi: "Uning 

---

uzi devor orkasiga yashiringan kabi Oke ortiga, sugdiylar xuzuriga borib dushmandan 
yashirinishga karor kildi"
Strabon Sugdiyonani "Baktriyonaning yukorisida, sharkiy yunalish tomonda", Oke va 
YAksart oraligida joylashtirib, uning chegaralarini ancha kengaytirib beradi, Strabonning bu 
ma`lumotlariga ishonadigats bulsak, Sugdiyonaning tarkibida Amudaryoning butun ung 
kirgogini -Vaxsh, Kofirnixon va Surxon voxalarini kiritish mumkinki
1
, bu voxalarning kadimgi 
nomlari manbalarda berilmaydi. 
SHuni afsus bilan ta`kidlash lozimki, antik mualliflarning Urta Osiyo janubidagi axoli joylashuvi 
va tarixiy viloyatlarning chegaralari xakidagi tasavvurlari umumiy edi. Masalan, Kurtsiy Ruf 
yozadi: "Tanais baktriyaliklarni skiflardan ajratib turadi yoki tarixchi yana ta`kidlaydi, 
"baktriyaliklar ancha urushkok bulgan skiflarga yakin joyda yashaydilar"
Arrian, Oke va YAksart oraligida togli "ulka" Paritakenni joylashtiradi. Ammo bu "ulka"ni 
Sugdiyona tarkibiga kiritmaydi. Uning yozishicha: "Aleksandr Sugdiyonadagi ishlarini tugatib, 
kal`ani egallagach, paritaklar ustiga yurdi". SHuningdek, Arrianda Amudaryoning ung 
kirgogidagi Bubakon viloyati (bu xakda Kurtsiy ma`lumot beradi) xam Sugdiyona tarkibiga 
kiritilmaydi. Ammo tarixchi Navtaka, Ksenippa kabi "sugdiylar erlari" xakida eslatib utadi. 
Bubakon, Arrian tilga olgan Bagi, "sugdiylar erlari va skif-massagetlar erlari chegaralaridagi utib 
bulmas joy" bulsa kerak (Arrian, IV, 17, 4). Antik davr tarixchilarida keltirilgan bu joy 
nomlariga karab, Sugdiyona usha davrda uz tarkibiga bir kancha tumanlar yoki axoli 
viloyatlarini birlashtirgan bulishi mumkin degan xulosa chikarish imkoniyati yaratiladi
2
. 
"Avesto"ning eng eski kismlarida Sugdiyona ta`riflanar ekan, bu mamlakatning ikkita nomi - 
Sugda yoki Gava Su>da tilga olinadi. Tadkikotchilar bu ma`lumotlar Sugda "ulkasi" Gava 
(kadimgi forschada Gav) singari bir nechta viloyatlarga bulinganmikin yoki Gava 
Sugdiyonaning eng kadimgi asosini tashkil etmaganmikin degan taxminni ilgari suradilar
3
. 
Sunggi yillarda yangi tadkik etilgan yozma manbalar asosida Urta Osiyo janubiy viloyatlarining 
kadimgi chegaralari xakida yana munozarali baxslar boshlandi
4
. 
Kadimgi yozma manbalarda Urta Osiyo janubiy viloyatlarining tarixiy-geografik chegaralari 
kupincha togli ulkalar va daryolar orkali belgilanadi. Grek-rim mualliflarining geografik 
chegaralarni yirik daryolar orkali belgilanganligi ishonchliligiga mutaxassislar karshilik 
kursatdilar'. 
Sunggi yillarda olib borilgan arxeologik tadkikotlar ma`lumotlaridan tashkari, yozma manbalarni 
taxlil kilish umuman kutilmagan natijalar berdi. Bu tadkikotlarga Karaganda Sugdiyonaning 
janubiy chegaralarini Badaxshon xaritasidan izlash lozim. 

---

Sugdiyona va Baktriya chegaralari xakidagi baxslarga aniklik kiritish maksadida I.V.P’yankov 
shu masalaga doyr yozma manbalarni maxsus taxlil kilib chikdi. Sunggi arxeologik 
ma`lumotlarni solishtirmasdan bu masalaga butunlay aniklik kiritish ancha mushkul bo`lsa xam 
tadkikotchi juda kam yangi arxeologik ma`lumotlarni bu muammoga jalb etdi. 
I.V.P’yankov Sugdiyona va Baktriya urtasida Oke - Amudaryo chegara degan masalaga 
maxsus tuxtalar ekan, kuyidagi ikki xulosaga keladi: "dare madaniy chegara" va "dare ma`muriy 
yoki siyosiy chegara". Tadkikotchi yukoridagi xulosani chikarishda, Amudaryo kupincha 
ma`muriy-siyosiy chegara vazifasini utagan bulsa xam, xech kachon madaniy chegara bulmagan 
deb xisoblovchi P.Bernarning fikrlariga tayanadi
2
. A.Sagdullaev P’yankovning bu fikrlarini rad 
etib, Amudaryo tarixning turli davrlarida (axmoniylar, ellinizm) chegara vazifasini utamagan 
degan fikrni ilgari suradi
3
. 
Tadkikotchilar orasida Aleksandr Makedonskiyning yurishlari, anikrogi, uning Sugdiyona 
erlariga Oksning kaeridan kechib utganligi Kam turli munozaralarga sabab bulmokda. Kechuv 
joyini ba`zi olimlar SHurob desa
4
, ba`zi olimlar Kerki atrofida
5
deydilar. A.Sagdullaev esa bu 
joyni Kerki va SHurob urtasida bulgan deb xisoblaydi . 
V.V.Tomashekdan keyin I.P’yankov temir darvoza atrofidagi Xorien "kal`asi" Sugdiyona va 
Baktriya urtasidagi chegara posti bulgan degan fikrga keldi
7
. Ammo bu fikr anik dalillar bilan 
isbotlanmaydi. 
I.P’yankovning yozishicha, Amudaryo Kalifdan Karkigacha Baktriya va Sugdiyonaning 
chegarasi bulgan
8
. Balki Karki tumani Baktriyaning garbdagi eng chekka erlari bulgandir! 
Karkidagi utrok axoli manzilgoxdaridan keyin axoli deyarli yashamaydigan chul va dasht erlar 
boshlangan. Va bunday "chegaralar" yuzlab kilometrga chuzilgan. SHuning Uchun xam antik 
davr yozma manbalarida aynan sugdiylarniki deb xisoblanuvchi "erlar" va "viloyatlar" (Navtaka, 
Ksenippa) Oksdan ancha uzok joylashganligi bejiz kol emas. Navtaka Oksdan u
n
kunlik yul 
uzoklikda edi (Arrian, III, 29, 7). Bu ma`lumotlar xozirgi kunda yangi arxeologik tadkikotlar 
bilan tasdikdanmokda. Bu urinda shuni aytish joizki, Sugdiyonaning janubiy kismida 
(Kashkadaryo voxasi), 25 ga yakin utrok manzilgoxlar mil. avv. UCHU asrlarga oiddir
1
. Bu 
manzilgoxlarning barchasi Amudaryodan ancha uzoklikda joylashgan bulib, Kashkadaryo 
voxasining sharkiy kismida axoli joylashuvining ikkita aloxida viloyatini tashkil etadi (urta asrlar 
yozma manbalarida bu viloyatlar Kesh va Nasaf nomlari bilan ma`lumdir). Axmoniylar davrida 
Oksdan keyin darxol Sugdiyona erlari boshlanmagan. SHuning uchun xam bu dare Sugdiyona va 
Baktriya urtasidagi chegara degan fikr kishida shubxa tugdiradi. 
A.Sagdullaev yangi arxeologik tadkikotlarni yozma manbalar bilan solishtirar ekan, Oke 
Sugdiyona va Baktriya urtasida chegara bulmasdan, dasht erlar va togliklar aralash joylashgan 

---

utrok axoli xududlarining geografik chegaralari bulgan bulishi kerak degan taxminni ilgari suradi 
. 
Bilishimizcha, utrok axolining aralash xududlarini tabiiy-geografik jixatdan bulib turuvchi 
dashtlar va toglar oralikda turgan. SHuning uchun xam dashtlar va toglar kupincha etnik 
chegaralardagi aralash joylashuv xududlari bulganligi bejiz emas. SHu nuktai nazardan xulosa 
chikargan kupchilik tadkikotchilar Sugdiyona va Baktriya urtasida Xisor, Boysun va Kuxitang 
tog tizmalari geografik chegara bulgan deb xisoblaydilar. 
Oksning dare chegara vazifasini utaganligi xakida fikrlar xozirgi kunda ijobiy baxolanmaydi. 
CHunki, kupincha chegaralarda axolining aralash xududlari mavjud buladi. Antik mualliflar xam 
Oke buyi bunday tumanlar mavjud bulganligini kursatmaydilar.
3 
Olib borilgan tadkikotlar natijalarini solishtirib xulosa chikaradigan bulsak, miloddan avalgi 
U11-1U asrlar Sugdiyona ulkasining chegarasi Garbda Buxoro voxasi, SHarkda Xisor toglari, 
Janubda Kashkadaryoning kuyi okimi va Kuxitang adirlari, SHimolda esa Nurota tog-adirlari 
bilan chegaralangan bulishi mumkin. 
Biz ushbu lavxada Sugdiyona ulkasining aynan geografik chegalaralari xakida suz yuritdik 
xolos. Undan tashkari siyosiy-ma`muriy, etnik va tarixiy-madaniy chegaralar xam mavjud 
edi. Geografik chegaralar tarixiy-madaniy chegaralar bilan moe tushmagan. Tarixiy-madaniy 
chegaralar esa, etnik va siyosiy chegaralarga moe tushmagan. 
5-mavzu: