O`rta Osiyoning qadimgi va o`rta asrlar tarix doc

Xindikush, 
Xisor, 
Tyan’-SHan’, chukur kullar - Kaspiy, Orol, Balxash, Issikkul, keng daryolar - Amudaryo 
va Sirdaryo deb faraz kilinadi
1
. 
Mil. avv. I ming yillikning birinchi yarmi davri tarixi buyicha mashxur mutaxassis bulgan 
yirik sharkshunos olim I.M. D’yakonovning fikricha, "Avesto"ning axmoniylar davrida 
yaratilganligi tugrisida birorta xam dalil yuk. CHunonchi, Axmoniylar davlatining garbiy kismi 
xisoblangan Gretsiya, Misr, Mesopotamiya, Kichik Osiyo kabi mamlakatlarning nomlari 
Avestoda uchramaydi. "Avesto"ning eng eski kismlari xisoblangan Gatlar mil. avv. IX—VIII 
asrlarda sharkiy Midiyada yoki kuprok Urta Osiyoda - Xorazmda yoki Baktriyada paydo bulgan 
bulishi mumkin. "Avesto"ning tilini xam SHarkiy eron yoki Urta Osiyo xududlarida mavjud 
bulgan kadimgi tillar bilan boglash mumkin
2
. 
Antik davr yozma manbalari va ularni arxeologik tadkikotlar natijalari bilan solishtirishning 
bilimdoni bulgan I.V. P’yankov xam sunggi yillarda bu masalaga aniklik kiritishga xarakat kiladi 
. Olimning ta`kidlashicha, Zardusht Dardja buyidagi Porushaspa uyida tugilgan. Avesto tilidagi 
"drajah" - "uzun" ma`nosini bildiradi. SHu tildagi "drago" suzi xam "uzun" ma`nosini anglatadi. 
Olim, Dardja bilan Dargom suzlari urtasida lingvistik boglikdik borligini ta`kidlab, Zardusht, 
Samarkandtsa, Dargom kanali buyida Pourushaspa xonadonida tugilganligi xakida fikr bildiradi
4
. 
Keyinrok, ya`ni antik davrda Klavdiy Ptolomey Sugdda Dargom kanali borligi, uning etagida 
Marakanda joylashganligi xakida ma`lumot beradi
5
. 
Sunggi yillarda M.X. Isomiddinov xam arxeologik tadkikotlarga asoslanib "Avesto" va 
Zardushtiylik xakida uz fikrlarini bildirishga xarakat kiladi
6
. Olim uzigacha olib borilgan 
tadkikotlarni sinchiklab urganar ekan, paygambar Zardusht tugilib usgan yurt Samarkand va 
uning atroflari buladigan bulsa, u uzining dinini butun xayoti davomida targib kilgan xudud 
Janubiy Sugd, Baktriya, Margiyona (balkim, Fargonada xam targib kilgan bulishi mumkin) kabi 
ulkalardir degan fikrga keladi. Paygambar Zardusht xar xolda ma`lum bir uzini tilini 
tushunadigan, urf-odatlari tanish, kon-karindosh xalklar orasida uzining yangi ta`limotini targib 
kilgan. Bu geografik xudud shimolda Zarafshon vodiysi va Amudaryoning kuyi kismi (Xorazm), 
garbda Tajan daryosi, janubda Seyiston, sharkda Amudaryoning yukori okimi va Fargona bulishi 

---

mumkin. Aynan yukoridagi xududlarda mil.avv. X—VIII asrlarda dexkonchilik madaniyati 
tarkalgan va aynan mana shu madaniyatlar keyinrok urbanizatsiya jarayonlariga asos buldi
1
. 
Urta Osiyoning janubida uzok yillar arxeologik tadkikotlar olib borgan rossiyalik arxeolog olim 
V.I. Sarianidi xam uz tadkikotlarida, ayniksa, sunggi yillardagi ishlarida
2
zardushtiylik va 
Zaradushtraning vatani xakidagi masalalarga aloxida e`tibor karatadi. Olim, kupgina arxeologik 
tadkikotlarning kiyosiy taxliliga asoslanib Zaradushtra yashab faoliyat kursatgan va zardushtiylik 
paydo bulgan xududni Janubiy Turkmaniston (Gonurdepa) bilan boglaydi xamda bu xududlarni 
dunyo tarixidagi beshinchi tsivilizatsiya markazi bulgan degan goyani ilgari suradi. 
Keyingi paytlarda internet tarmogida uning turli saytlarida xa'v> "Avesto" va zardushtiylik 
xakida turli ma`lumotlar kupayib bormokda. Ularning aksariyati nomutaxassis shaxslar, 
arxeologiyadan, umuman, Urta Osiyo arxeologiyasidan bexabar bulgan "olimlar" tomonidan 
berilmokda. Misol uchun, V.Sergeevning yozishicha, mil. avv. Ill ming yillikning oxiri - II ming 
yillikning boshlarida Margiyonada zardushtiylik paydo bulishi uchun barcha sharoitlar bor edi. 
Uning ta`kidlashicha, zardushtiylik Janubiy Turkmanistonda yoki aynan Gonurdepa xududlarida 
payds bulgan
3
. YOki, YU.Krillovaning ma`lumot berishicha, Zaradushtra birinchi bulib 
Margiyona xududlarida yakka xudolikni targib etgan bulib (mil. avv. 11-1 ming yilliklarda), 
uning goyalaridan keyinchalik xristianlik dini paydo buldi
4
. 
Internetning "Arkaim. Stepi" saytida M.Fonotovning "Ti chey Zaradustra?" nomli makolasi e`lon 
kilingan. Muallif internet materiallariga asoslanib kuyidagi ma`lumotlarni keltiradi: 
A.Ayvazyanning fikricha, kupchilik tadkikotchilar (Morgan, Teylor. CHayld, Dikisht va boshk.) 
oriylarning (ya`ni zardushtiylarning - e.B.) vatani togli Armaniston atroflarida. SHuningdek u, 
oriylar va protoruslarning aynan uxshashligi xakida fikr bildiradi. M.Burleshinning fikricha, 
mashxur xind olimi Bala Gandxara Tilak oriylarning vatani Zapol’yare ekanligini utgan asrning 
boshidayok -isbotlagan edi. V.Abashevning fikricha esa, permliklarning aniklashicha, 
Zaradushtra Perm’ atroflarida, CHusovoy va Kama daryolari kuyilish joyida tugilgan. U erda 
"Zardusht toglari" xam bulib, axoli bu erga yigilib, zardushtiylik amallarini bajaradilar
1
. 
Kupchilik tadkikotchilar fikrlarini kiyosiy takkoslab shunday xulosa chikarish mumkinki, 
"Avesto"ning eng eski kismlari xam, keyinrok paydo bulgan kismlari xam kup xollarda Urta 
Osiyo va unga kushni bulgan xududlar jamiyatiga xos bulgan xususiyatlar xakida ma`lumotlar 
beradi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, "Avesto" Urta Osiyo kadimgi viloyatlaridan 
birida (Baktriya, Margiyona, Sugdiyona va kuprok Xorazmda) paydo bulgan bulib, Urta Osiyo 
va unga kushni bulgan xududlardagi kadimgi davrlarga oid bulgan jamiyat ijtimoiy-iktisodiy 
xayotini ma`lum ma`noda tasvirlab, kadimgi tarixiy-madaniy viloyatlar va xalklar xakidagi 
tasavvurlarimizni yanada kengaytiradi. 

---

Undan tashkari Zardushtiylikning paydo bulishi va rivojlanishi usha davr ijtimoiy iktisodiy 
tarakkiyoti uchun ulkan axamiyat kasb etdi va dastlabki shaxar madaniyatining vujudga kelishi 
xamda ilk davlatlarning shakllanishida ulkamiz xududlarida yashagan kadimgi xalkdarni 
birlashtiruvchi va jipelashtiruvchi kuch bulib xizmat kildi. 
Axmoniylar podsholarining mixxatlari. Axmoniylar davri Urta Osiyo xakidagi ma`lumotlar 
axmoniy podsholarining mixxatlari va elam xujjatlarida bitilgan bulib, mil. avv. VI—IV aerlarga 
oiddir. Ular Bexistun va Nakshi Rustam koyatoshlaridan, Suza, Persepol va Xamadon 
shaxarlaridan topib urganilgan xamda kadimgi fors, elam, akkad (bobil) tillarida bitilgan oromiy 
matnlaridagi manbalardir. Ushbu matnlarni dastlabki tadkik etish ishlari F.Xenning, I.Markvart, 
e.Xertsfel’d, R.Kent, A.A.Freyman, V.Struve, YA.Xarmatta, V.Abaev, M.Dandamaev
2
kabi 
olimlar tomonidan olib borilgan. 
Ushbu yozuvlar orasida eng kizikarlisi Doro I (mil. avv. VI asrning oxiri) tomonidan bitilgan 
Bexistun yozuvlari xisoblanadi. Axmoniylar mixxat matnlarini ukish xam aynan Bexistundan 
boshlangan bulib, bu yozuvlarda podsholikning turli viloyatlari, jumladan mil. avv. VI asrning 
urtalaridan boshlab axmoniylar bosib olgan xududlarga kiruvchi Parfiya, Girkaniya, Margiyona 
va Araxosiyada kutarilgan kuzgolonlarning Doro tomonidan bostirilishi, axmoniylar davlati 
tarkibidagi ulkalar (jumladan Urta Osiyo viloyatlari) ruyxatidan iborat. YOzuv oxirida esa saklar 
ustiga yurishlar xakida ma`lumotlar beriladi. 
Suza shaxridagi yana bir Doro I buyrugi bilan bitilgan yozuvda Suza shaxridagi saroy xurilishi 
va bu kurilishda ishtirok etgan turli xalklar va ulkalar orasida Baktriya, Sugdiyona va Xorazm 
xam eslatib utiladi'. Persepol va Xamadondan oltin va kumush plitkalar topilgan bulib, ulardagi 
bir xil matnlarda Doro I xokimiyatining chegaralari keltiriladi. 
Urta Osiyo tarixi uchun muxim manba axamiyatiga ega bulgan elam va oromiy matnlari 
axmoniylar podsholarining bir-birini takrorlovchi ma`lumotlari bilan chegaralanib kolmaydi. 
Axmoniylar davrida turli ulkalardan, jumladan, Urta Osiyodan kelib chikkan xarbiylar va 
xunarmandlar juda kul xolatlarda uz vatanlaridan yirokda bular edilar. Bu xolat elam va oromiy 
tilidagi xujalik xujjatlarida uchraydi
2
. Persepoldan topilgan sopol taxtachalardagi Doro I, Kserks 
va Artaskerks 
1 larning (mil. avv. VI asrning oxiri - V asrning birinchi yarmi) elam tilidagi matnlari podsho 
xujaligi arxivi xususiyatiga ega bulib, ularda kelib chikishi axmoniylarga tobe xisoblangan 
ulkalardan bulgan baktriylar, sugdiylar, parfiyonlar, saklar kabi xujalik ishchilari xakidagi 
ma`lumotlar sakdangan. 
Grek-rim manbalari. Maxalliy yozma manbalarning xozircha deyarli yukligi tufayli grek-rim 
yozma manbalari muxim axamiyat kasb etadi. Ularning kimmatli axamiyatini shunda kurish 

---

mumkinki, aynan grek-rim yozma manbalari Urta Osiyo xalklarining mil. avv. VI asrdan boshlab 
arab boskiniga kadar bulgan davri tarixi xakida muxim ma`lumotlar beradi. Ta`kidlash joizki, bu 
uzok davr tarixi grek-rim manbalarida bir xilda yoritilmagan. Ayrim xollarda tulik emas, bir-
birini inkor etadi va mavxum xolatda bulsada, ular xozirgi kunga kadar Urta Osiyo kadimgi 
xalkdari xakidagi tasavvurlarimizni kengayishida asos bulib xizmat kilmokda. 
Ayniksa, grek-rim manbalarini mavjud arxeologiya ma`lumotlari bilan solishtirganimizda 
ularning axamiyati yanada oshadi. Tugri, grek-rim tarixchilarining xech kaysisida aynan Urta 
Osiyoga yoki bu erdagi biror viloyatga bagishlangan maxsus asarlari yuk. Ular bergan 
ma`lumotlar kengrok, anikrogi xozirgi Urta Osiyo, Afgoniston va eron viloyatlari xududlarini 
kamrab olgan bulib, kup xollarda xozirgi tadkikotchilarning ilmiy baxslariga sabab buladi. Bu 
urinda ayniksa, xalklar va ularning joylashuvi, shaxarlar, daryolar, toglar nomlari kuplab ilmiy 
tadkikot ishlarini talab etadi. SHunga karamasdan, grek-rim tarixchilarining ma`lumotlarini
xar tomonlama urganish Uzbekiston tarixining eng muxim va ochilmagan tomonlarini ochish 
imkoniyatini yaratadi. 
Urta Osiyo kadimgi xalkdari xakida bizgacha ma`lumotlari saklanib kolgan tarixchilar klassik 
Gretsiya tarixchilari xisoblanadi. Ular asosan, greklarning axmoniylar podsholari bilan bulgan 
munosabatlari xakidagi ma`lumotlarni yozib koldirganlar. Mana shunday tarixchilardan biri mil. 
avv. V asrda yashab utgan va "tarixning otasi" deb nom olgan Gerodotdir
2
. Asli Kichik 
Osiyoning Galikarnas (xozirgi Turkiya xududlarida) shaxridan bulgan Gerodot kup sayoxatlar 
kilgan. Ammo Urta Osiyo erlarida bulmagan. U Urta Osiyo xalkdari xakidagi ogzaki 
ma`lumotlar bilan birgalikda uz zamondoshlarining esdaliklari va asarlaridan foydalangan. U 
uzining mashxur "Tarix" asarida boshka xalklar katorida Urta Osiyo xalklari xakida xam 
ma`lumotlar beradi
3
. 
Tadkikotchilarning ma`lumotlariga kura, Gerodot mil. avv. 455-445 yillar davomida Liviya, 
Misr, Ossuriya, ekbatanga kilgan sayoxatlari natijasida kadimgi SHark xalklari tarixi xakida 
kuplab ma`lumotlar tuplaydi. Tarixchilarning xisob-kitoblariga Karaganda Gerodot uzining 
"Tarix" asarida Baktriya, Baktra va baktriyaliklarni 13 marta, sugdlarni 2 marta, xorazmiylarni 3 
marta, saklarni 11 marta, massagetlarni 19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-
odatlari, dini va tarixi xakida ma`lumotlar bergan
4
. 
Gerodotning Urta Osiyoning kadimgi xalklari xakidagi ma`lumotlari - axmoniy 
forslarining sak-massagetlarga karshi yurishlari, fors podshosi Kir II va massagetlar malikasi 
Tumaris urtasidagi siyosiy munosabatlar, axmoniylar podsholarining piyoda va otlik kushinlari 
safida Urta Osiyoliklarning xarbiylar sifatida ishtiroki, ularning xarbiy san`ati va kurol-
aslaxalari, yulboshchilari, fors-grek urushlarida ularning ishtiroki va kursatgan jasoratlari, etnik 

---

jixatdan turlicha bulgan kuplab xalklarning axmoniylar davlatiga buysunishi va ularga turli 
soliklar tulashi, sak-massagetlarning urf-odatlari, turmush tarzi va diniy e`tikodlari kabi kuplab 
kizikarli ma`lumotlardan iborat. 
Axmoniylar davri Urta Osiyo xalklarining ma`muriy jixatdan ulkalarga bulinishi (ular 20 ta ulka-
satrapdan iborat bulgan) va xiroj tulovlari xakida Gerodot kuyidagicha ma`lumot beradi: 
Baktriyaliklardan egllargacha bulgan xalklar 300 talant
5
solik tulaganlar, bu un ikkinchi ulka; 
saklar va kaspiylar 200 talant tulaganlar, bu un oltinchi ulka (1.200.). Tarixchi massagetlar 
kabilalari xakida nisbatan kuprok ma`lumotlar beradi. Uning xabar berishicha, massagetlar jasur 
va kup sonli kabilalardir. Ular sharkda, kuyosh chikish yunalishida, Arake daryosining narigi 
yogida, issedonlar ruparasida joylashganlar. Ba`zilar ularni skiflar kabilalari deb xisoblaganlar 
(1.201.). Massagetlarning kiyim-kechaklari va turmush tarzi skiflarnikidan uncha fark kilmaydi. 
Ularning otlik va piyoda kushinlari bulib, an`anaga kura kamon, nayza va xarbiy chukmorlar 
bilan jang kiladilar. Temir va mis massagetlar erida umuman uchramaydi. Ammo oltin va 
kumush ularda juda kup (1.215.). SHuningdek, Gerodot, massagetlar malikasi Tumarisning fors 
podshosi Kir 1 bilan munosabatlari, ular urtasidagi xarbiy tuknashuvlar xakida xam batafeil 
ma`lumotlar beradi (1.205-214.). 
Bu davr tarixchilaridan yana biri mil. avv. V-IV aerlarda yashagan Ksenofont 
xisoblanadi. Asli kelib chikishi afinalik bulgan Ksenofont xayotining kup kismini Sparta 
mulklarida utkazgan va spartaliklar bilan birga fors shaxzodasi Kir yurishlarida katnashib 
Bobilgacha boradi (mil. avv. 401 y.). Ksenofont kupgina asarlar yozgan bulib, ular orasida mil. 
avv. 371-355 yillar oraligida yozilgan "Kiropediya" asari aloxida axamiyatga egadir
2
. Tarixchi 
bu asarida axmoniylar davlatining asoschisi Kir II xakida xikoya kiladi. Bu asarda Urta 
Osiyodagi girkanlar va saklar xakida kupgina ma`lumotlar bor. SHuningdek, baktriyaliklar xam 
bir necha marta eslatib utiladi. Misol uchun, bu asarida Ksenofont sak kabilalarini Girkaniya 
bilan kushni yashab Kir bilan ittifokchilikda bulganliklari xakida ma`lumot beradi. SHuningdek, 
tarixchi saklarni Kirning Bobilga tantanali kirib kelishi paytida va otlar musobakalarini 
tasvirlagan paytida xam eslatib utadi (VIII, 7,11.). 
Ksenofont Baktriya xakida, Kir bosib olgan ulkalar va xalklar xakida xabar bersa-da (I, 1.4.), bu 
vokea kachon bulgani va kanday kechgani xakida xech kanday ma`lumot bermaydi. 
Ksenofontning yozishicha, shaxzoda Kir xarbiy mashklar bilan birgalikda oshkora ravishda 
kishlok xujalik ishlari bilan shugullangan va bu ishi bilan kishlok xujaligining saltanat 
rivojlanishidagi axamiyatini kursatmokchi bulgan (IV. 20. 25.). 
Asli kelib chikishi Kichik Osiyoning Knid shaxrilik bulgan Ktesiy (mil. avv. V-1V asrlar) 
tabiblik bilan shugullangan. U bir kancha muddat Axmoniylar podshosi Artakserks II (mil. avv. 

---

404-359 y.y.) xuzurida saroy tabibi vazifasida ishlagan, Ktesiy podsho oilasiga ancha yakin 
bulib, Suzada va extimol, ekbatanda xam yashagan
1
. 
Podsho saroyida faoliyat kursatgan davrida Ktesiy Axmoniylar davlati tarkibidagi SHark, 
jumladan, Urta Osiyo xalkdari xakida xam kuplab xikoyalar eshitgan xamda podsho 
yilnomalaridan foydalanib "Persika" asarini yaratgan (mil. avv. IV asrning boshi). Ktesiy SHark 
xalklari tarixiga kizikkanligi bois, kadimgi davlatlar va shaxarlar tugrisida, ulardagi axoli va 
ularning turmush tarzi xakida, podsholar urtasidagi urushlar tugrisida ma`lumot tuplagan. Ktesiy 
erondan uz yurtiga kaytganidan sung (mil. avv. IV asrning boshlari) "Persika" asarini yaratadi. 
Uning bu asarida baktriyaliklar va ularning kushnilari xakida kupgina ma`lumotlar saklangan. 
Jumladan, tarixchi Ossuriya podshosi Nin va Baktriya podshosi Oksiart urushlari, Kir II ning 
baktriyaliklar bilan urushlari, Baktriyaning juda kup mustaxkam istexkomlari va kal`alari xakida 
xikoya kiladi
2
. 
Kadimgi mualliflardan yana biri bobillik Beross (mil. avv. IV—111 asrlar) bulib, Antiox I 
davrida grek tilida ijod kilgan. Uning bizga kadar "Vaviloniya" asarining ayrim kismlari etib 
kelgan xolos. Berossning Bobil tarixiga bagishlangan bu asari maxalliy tarixiy an`analar va 
xikoyalarga asoslanib yaratilgan bulib, unda baktriyaliklar xakida xam eslatib utiladi
3
. 
Mil. avv. IV asrning sunggi choragidan boshlab Aleksandr Makedonskiyning Urta Osiyoga 
yurishlari boshlanishi okibatida kadimgi mualliflarning bu xududlar xakidagi ma`lumotlari 
yanada kupayadi. CHunki Aleksandr kushinlari safida keyinchalik tarixchilar sifatida nom 
koldirgan Ptolomey, Aristovul, Onesikrit, Kallisfen va Xaresslar xarbiy yurishlarda 
katnashganlar. Ular Urta Osiyoda xam bulganlar xamda Aleksandr yurishlari davomida bulib 
utgan turli xil vokea va xodisalarni yozib borganlar. Afsuski, ularning ma`lumotlari bizgacha 
saklanib kolmagan. Keyingi davr mualliflari ularning ma`lumotlaridan foydalanib Alekdandr 
Makedonskiy yurishlari xakida xikoya kiladilar. 
Aleksandrning eng birinchi tarixchisi asli Olinf shaxridan bulgan Kallisfen (mil. avv. IV asr) 
Aristotelning jiyani edi. U Aleksandrning rasmiy tarixshunosi bulib, xarbiy yurishlarda u bilan 
birga yurgan. Tarixchining mil. avv. 327 yilda Baktriyada bulganligi xakida 
ma`lumotlar bor. Tadkikotchilarning fikricha, Kallisfen bizgacha saklanib kolmagan asarida 
Baktriya va Sugdiyonaga xarbiy yurishlar boshlanishi xakida ma`lumotlar bergan bulishi kerak. 
Keyinchalik uning bu asari "Aleksandr xakida roman" degan nom olib, mil. avv. II—I asrlarda 
Misrda grek tilida tuziladi. Keyinchalik kup marta kayta ishlanib, IV asrda YUliy Valeriy 
tomonidan lotinga tarjima kilinib kup joylarda, jumladan, musulmon SHarkida xam mashxur 
buladi. 

---

Kallisfendan tashkari Aleksandr Makedonskiy yurishlarida katnashib bu yurishlar xakida 
jumladan, Urta Osiyo xakida yozib koldirgan larissalik Poliklit va astipaliyalik Onesikritni xam 
eslatib utish joizdir. YUrishlar xakida xikoya kilar ekan, ular, uzlari utgan mamlakatlar va 
maxalliy axolining urf-odatlari xakida xam yozib koldirganlar. Misol uchun, Poliklit Kaspiy 
dengizi va Tanais (Sirdaryo) buyida yashovchi kabilalar xakida, Onesikrit Girkaniyaga ta`rif 
berar ekan, baktriyaliklar va sugdiylarning urf-odatlari xamda an`analari xakida ma`lumot 
beradilar. Bu mualliflarning asarlaridan keyinchalik Kurtsiy Ruf va Arrian foydalanganlar. 
3-mavzu: