O’rta osiyoda qo’llanilgan kalendarlar reja: Musulmon kalendarining yaratilishi

12 burjning eski turkiycha, arabcha, o‘zbekcha nomlari.

Fasllar	Eski turkiycha atalishi	Arabcha atalishi	O‘zbekcha atalishi	Hisobga ko‘ra
Baxor	Qo‘zi Ud Erandiz	Hamal Savr Javzo	Qo‘y Sigir Egizak qiz	22 mart – 21 aprel 22 aprel – 21 may 22 may – 21 iyun
Yoz	Kuchuk Arslon Bukboy boshi	Saraton Asad Sunbula	Qisqichbaqa Arslon Boshoq	22 iyun – 21 iyul 22 iyul – 21 avgust 22 avgust – 21 sentabr
Kuz	Ulug Chazan Yoy	Mezon Akrab Qavc	Tarozi Chayon Yoy	22 sentabr – 21 oqtabr 22 oqtabr – 21 noyabr 22 noyabr – 21 dekabr
Qish	O‘kloq Ko‘nak Baliq	Jadiy Dalv Xut	Tog’ echkisi Qovg’a Baliq	22 dekabr – 21 yanvar 22 yanvar – 21 fevral 22 fevral – 21 mart

Hijriy shamsiy yil hisobidan dehqonchilik, chorvachilik, umuman xo‘jalik yuritish, kundalik, mavsumiy, amaliy tadbirlarni rejalashtirish, ishlarni vaqt – fursati, kezi, mavsumiga qarab asosli va to‘g’ri yo‘lga qo‘yish amallarida foydalaniladi.

Musulmonlar yil hisobiga e’tibor berganligimizning yana bir sababi mamla- katimiz kutubxonalarida 20 mingdan ortiq turli fanlarga oid ko‘lyozma, bitiklar saqlanib, ularda ko‘rsatilgan sanalar, yillar biz o‘ylaymizki, Hijriy yil hisobida qayd etilgan. XX asrning 20-yillariga qadar Markaziy Osiyoda shu hisob davlat ishlarida ham amal qilgan. O‘z o‘tmishi bilan qiziqqan har bir inson bularni bilishi kerak.
Hijriy yil hisoblari.Mustaqilligimiz sharofati-yu, ajdodlarimiz merosiga an’anaviy xurmat tufayli madaniy yodgorliklarimizni o‘rganishga kiziqish ortib boryapti. Moziydagi shoir va mutafakkirlarimiz asarlari yoshlarni odobli va xalol qilib tarbiyalashda, madaniyatimiz taraqqiyotini ildamlashda hali ko‘p xizmat qila olishi shubxasiz.
Ma’lumki, eski o‘zbek yozuvi hozirgi yozuvdan farq qilishidan tashqari avval qo‘llangan kalendar-hijriy yil hisobi hozirgi Grigoriy kalendariga asoslangan milodiy yil hisobidan boshqa edi. Grigoriy kalendari asosida quyosh yili – Yer Quyosh atrofida bir marta to‘la aylanib chiqishh davri bir yil degan kelishuv yotadi. Quyosh yili taxminan 365 kun, aniqroq olganda 365,2422 kundan iborat. XX asr boshlarigacha bizda qo‘llanib kelingan kalendar esa oy yiliga – oy yer atrofida 12 marta aylanib chiqishi davrini bir yil qabul qilishga asoslandi. U taxminan 354 kun aniqrogi 354,3671 kundan iborat. Bundan tashqari Hijriy yil hisobining boshi milodiy 622-yilning 16-iyuliga to‘gri keladi.
Tabiiy eski o‘zbek yozuvidagi kitoblarda barcha sanalar faqat Hijriyda berilgan.
O‘quvchilarimiz xhkmiga yil aylantirishning yanada osonroq variantini havola qilamiz.
Yil aylantirishning yanada osonroq variantini havola qilamiz.
Masalan Hijriy qamariy 1433- yilni milodiyga aylantirish. Bu uch amal bilan bajariladi:
1.Hijriy qamariy 1433 yilga 622 qo‘shiladi, 1433+622=2055.
2. Hijriy qamariy 1433 yil 33 ga bo‘linadi, 1433:33= 43.
3.Birinchi amal natijasidan (2055) ikkinchi amal natijasi (43) olib tashlanadi,2055-43=2012. Chiqqan natija 2012 milodiy yil.
Milodiy 2012 yilni hijriy qamariyga aylantirish.
1.Milodiy yildan (2012) 622 ayiriladi, 2012-622=1390
2.Birinchi amaldan chiqqan (1390) natija 32 ga bo‘linadi, 1390:32=43
3.Ikkala amal natijasi ko‘shiladi, 1390+43=1433 yil hijriy qamariy yil.
Masalan 1390-hijriy shamsiy yilni milodiyga aylantirish.
Hijriy yilga (1390) 622 qo‘shiladi, 1390+622=2012. Demak hijriy shamsiy 1390 yil 2012 yilga to‘g’ri keladi.
Milodiy 2012-yilni hijriy shamsiy yilga aylantirish. Buning uchun milodiy (2012) yildan 622 ni ayirish kerak, 2012-622=1390. Demak, 2012 milodiy yil 1390 Hijriy shamsiy yilga to‘gri keladi.
1433-Hijriy qamariy yilni Hijriy shamsiy yilga aylantirish.Hijriy qamariy yildan (1433) shu qamariy yilni 33 ga bo‘lishdan chiqqan natija ayiriladi, 1433:33= 43; 1433-43=1390. Demak, 1433 Hijriy qamariy yil 1390 Hijriy shamsiy yilga to‘g’ri keladi.
1390-Hijriy shamsiy yilni qamariy yilga aylantirish.Hijriy shamsiy (1390) yilga shu yilni 32 ga bo‘lishdan chiqqan natija qo‘shiladi, 1390:32=43; 1390+43=1433. Demak,1390 Hijriy shamsiy yil 1433 Hijriy qamariy yilga to‘g’ri keladi.
Biz hozir:2012 milodiy,1433 Hijriy qamariy,1390 hijriy shamsiy yilda yashamoqdamiz.

1^M.Hakimov.Turkiston halqlari qollagan taqvimlar.T.1995. 3-b

2^M.Hakimov.Turkiston halqlari qollagan taqvimlar.T.1995. 3-b