O'rta osiyoda qadimgi mudofaa inshoatlari

O'RTA OSIYODA QADIMGI MUDOFAA INSHOATLARI

Almenov Ualibekning
О‘zbekiston tarixini о‘rganishda О‘zMU (ToshdU) “Arxeologiya” kafedrasining olib borgan arxeologik izlanishlari nihoyatda qimmatli О‘zbekistonning qadimiy shaharsozlik madaniyati tarixi va rivojida ashqadaryo vohasida joylashgan Qarshi shahri muhim о‘rin egallaydi. Bu shahar shakllangan Qarshi vohasi Qashqadaryoning kontinental deltasida joylashgan bо‘lib, bu hudud qadimgi sharq tipidagi sug‘orma dehqonchilik uchun juda qulay hisoblanadi.
Ilk temir davrida О‘rta Osiyoning Baqtriya, Marv, Sо‘g‘d, Xorazm о‘lkalarida dehqonchilik vohalari shakllana boshlaganlar va ularning markazlari bо‘lgan aholi manzillari mustahkam mudofa devorlari bilan о‘rab olingan.
Qashqadaryoning vodiydan dashtga bir necha о‘zanga ajralib chiqish yeriga yaqin joyda, uning Rо‘daksoy о‘zani bо‘yida miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda dehqon aholi zich joylashgan dastlabki qishloq paydo bо‘ladi va tezda uning atrofi mahobatli mudofa devori bilan о‘rab olinadi. Shu asnoda hozirgi Yerqо‘rg‘on yodgorligi о‘rnida Qarshi vohasining ilk markaziy shahri shakllanadi. Mana shu asnoda Qarshi vohasidagi shaharsozlik madaniyatining birinchi bosqichiga asos solinadi.
Eramizdan avvalgi II asrda Naxshabda yana bir yirik shaharga asos solinadi. Bu shaharning harobalari bizning kunlargacha Qal’ayi Zohaki Moron nomli ulkan yodgorlik kо‘rinishida yetib kelgan. Bu yodgorlik hozirgi Qarshi shahrining markaziy qismida joylashgan. Olimlarning fikrlaricha bu shahar Naxshab xukmdorlarinig qarorgohi, Naxshabning siyosiy markazi sifatida va qaysi bir davrda esa butun Sо‘g‘dning markazi sifatida ham faoliyat kо‘rsatgan.
Yerqо‘rg‘on о‘rnidagi qadimiy shahar vohaning hunarmandchilik va savdo markazi sifatida hech qachon о‘z ahamiyatini yо‘qotmagan. Qal’ayi Zohaki Moron о‘rnidagi shaharga asos solingan davrda Yerqо‘rg‘on atrofidagi 150 gektar maydonning mahobatli mudofa devorlari bilan о‘rab olinganligi shaharning doimiy ravishda taraqqiy etganligidan dalolat beradi.
Eramizning III asridan Yerqо‘rg‘onda shahar qurilishining yangi yuksalish davri boshlanadi. Shahar markazida ibodatxonaning ulug‘vor binosi barpo etiladi, hokim saroyi quriladi, ichki va tashqi mudofa devorlari tubdan ta’mirlanadi, kulollar va temirchilar mahallalari kengayadi. Bu davrda Naxshab Markaziy Osiyoning eng yirik va gullab yashnagan shahriga aylanadi. Ikki qator mahobatli devorlar ichidagi shaharning monumental ijtimoiy va diniy inshootlari nafaqat poytaxtning, shu bilan birga Qarshi vohasining ma’muriy, diniy va mudofa markazlari sifatida asosiy rol о‘ynaydilar.
Qo’yqirilgan qal’ada 1951-57 yillarda arxeologik qazish va qidiruv ishlari olib borilgan. Bu yodgorlik qadimgi Xorazmning mil. avv. IV – milodning I asriga mansub bo’lgan shaharlaridan biri bo’lgan. Shahar doira shaklidagi qal’adan iborat bo’lib, u tashqi va ichki devorlar bilan o’rab olingan. Arxeologlar 3 qatordan iborat bo’lgan mudofaa devori bo’lganligini, tashqi devorning yuqori qismida kamonchilar uchun qilingan tuynuklar, aylana shaklida burjlar o’rnini aniqlaganlar. Qal’ada kulolchilik rivojlangan idishlar sirtiga afsonaviy qushlar rasmi chizilgan. Ko’plab idishlarda chopar ot ustidagi sipohiylar surati solingan. Tulpor ot tasviri esa ko’plab uchraydi. Urug’ totemlari bilan bog’liq xususiyatlarni aks ettiruvchi arslon, jayron, tuya singari hayvonlarning suratlari solingan buyumlar keng tarqalgan.
Chust madaniyati yodgorliklarida toshdan mehnat qurollari yasash davom etadi. Masalan, birgina Dalvarzintepani qazish vaqtida 1500 ga yaqin tosh qurollar topilgan. Tosh qurollar orasida qum-toshdan yasalgan o’roqsimon pichoqlar yasash alohida diqqatga sazovordir. Bu yerdan 400 yaqin ana shunday tosh pichoqlar topilgan. Topilmalarga qaraganda o’sha davrda suyakdan qurol yasash ham keng yo’l qo’yilgan. Suyakdan yasalgan-taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar ham Davlvarzintepada ko’plab uchraydi.
Kushonlar davriga oid yodgorliklarning yana biri Dalvarzintepa bo’lib, u Surxondaryo viloyatida joylashgan. 1972 yilda Dalvarzintepani qazish vaqtida 34 kg og’irlikda tilladan ishlangan 115 dona buyum topilgan. Ular bilaguzuklar, uzuk, to’g’nag’ichlar bo’lib, yuksak mahorat bilan yasalgan. Dalvarzintepani qazish vaqtida 60 ta turli xil metal buyumlar topilgan. Metall bilan bog’liq hunarmandchilikning rivoji haqida gap ketganda Dalvarzintepadan topilgan tosh qoliplarni ham ko’rsatish mumkin. bu qoliplarda oyna, o’roq, pichoq, bigiz va boshqa shunga o’xshash ho’jalik buyumlari quyilgan. Metall esa sopol idishlarda tigellarda eritilganligi olimlar tomonidan aniqlanib, o’rganilgan. Dalvarzintepani qazish vaqtida ot uzangilari va suvlig’i, oyna, bilaguzuk, halqa va qarmoqlar, ikki parrakli bronza paykonlari topildi.
Chust madaniyati yodgorliklarida toshdan mehnat qurollari yasash davom etadi. Masalan, birgina Dalvarzintepani qazish vaqtida 1500 ga yaqin tosh qurollar topilgan. Tosh qurollar orasida qum-toshdan yasalgan o’roqsimon pichoqlar yasash alohida diqqatga sazovordir. Bu yerdan 400 yaqin ana shunday tosh pichoqlar topilgan. Topilmalarga qaraganda o’sha davrda suyakdan qurol yasash ham keng yo’l qo’yilgan. Suyakdan yasalgan-taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar ham Davlvarzintepada ko’plab uchraydi.
Qo’yqirilganqal’ada 1951-57 yillarda arxeologik qazish va qidiruv ishlari olib borilgan. Bu yodgorlik qadimgi Xorazmning mil. avv. IV – milodning I asriga mansub bo’lgan shaharlaridan biri bo’lgan. Shahar doira shaklidagi qal’adan iborat bo’lib, u tashqi va ichki devorlar bilan o’rab olingan. Arxeologlar 3 qatordan iborat bo’lgan mudofaa devori bo’lganligini, tashqi devorning yuqori qismida kamonchilar uchun qilingan tuynuklar, aylana shaklida burjlar o’rnini aniqlaganlar. Qal’ada kulolchilik rivojlangan idishlar sirtiga afsonaviy qushlar rasmi chizilgan. Ko’plab idishlarda chopar ot ustidagi sipohiylar surati solingan. Tulpor ot tasviri esa ko’plab uchraydi. Urug’ totemlari bilan bog’liq xususiyatlarni aks ettiruvchi arslon, jayron, tuya singari hayvonlarning suratlari solingan buyumlar keng tarqalgan.
Toshkent viloyatida, Sirdaryo va Janubiy Qozog’iston yerlarida mil. avv. III asrda yarim o’troq Qang’ davlati tashkil topgan. Qang’ davlatining hayoti, turmush tarzi va madaniyati haqida Xitoy manbalarida ma’lumotlar uchraydi. Qang’da yashagan qang’uylarning madaniyati va ho’jaligi haqida Qovunchi yodgorligi ma’lumot beradi, Qang’ davlatining poytaxti qang’diz-qanqa (hozirgi Oqqo’rg’on markazida) shahar xarobasi hisoblanadi. Uning umumiy maydoni 150 ga bo’lib, atrofi qalin mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar xarobasidan arki a’lo, (o’rda), ibodatxona, savdo va hunarmandchilik mavzelari, shahar yo’llari, maydonlar, hovuzlarning o’rni topib o’rganilgan.