So`z birikmasini tahlil qilish tartibi

So`z birikmasini tahlil qilish tartibi:

1. berilgan gapdagi so`z birikmalari aniqlanadi

2. har bir so`z birikmasi alohida tahlil qilinadi:

a. hokim va tobe so`z aniqlanadi

b. hokim va tobe so`zning birikish turi aniqlanadi.

c. hokim va tobe so`zni bog`lovchi Grammatik vosita ko`rsatiladi.

d. tobe va hokim so`zning qaysi so`z turkumi bilan ifodalanganligini aniqlaydi.

Gap tarkibida bir so`z birkmasidagi hokim so`z boshqa bir so`zga tobelangan bir hokim so`z bir necha tobe so`z yoki bitta tobe so`z bir necha hokim so`zga aloqador bo`lgan so`z birikmalari

zanjiri deyiladi.

So`z birikmasi biror narsa, belgi, harakat yoki holat aniqlashtirgan holda anglatadi va atash ohangi bilan aytiladi. Gap fikr ifodalaydi va tugallangan ohang bilan aytiladi. Gapning markazi kesimdir.

Biror voqea – hodisa haqidagi xabarni, so`roqni yoki buyruqni ifodalovchi sintaktik butunlik gap deyiladi. Gap fikr ifodalaydi va shakllangan kesimga ega bo`ladi.

Gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlari 4 xil:

1. 
   darak gap
   
2. 
   so`roq gap
   
3. 
   buyruq gap
   
4. 
   istak gap
   

Grammatik asosi bitta bo`lib, ma’lum bir fikrni ifodalovchi gaplar sodda gaplar deyiladi.

M: Shaxnoza shu kitobni

hayajon bilan o`qidi.

Ikki va undan ortiq Grammatik asosdan tashkil topib, murakkab fikr ifodalovchi gap qo`shma gap deyiladi.

M: Bilimli o`zar, bilimsiz to`zar

Odam borki, odamlarning naqshidir.

Sodda gaplar eganing ishtirok etish va etmasligiga ko`ra ikki xil:

1. 
   egasi mavjud gaplar
   
2. 
   egasiz gaplar
   

Sodda gaplar ikkinchi darajali bo`laklarning ishtirokiga ko`ra ikki xil:

1. 
   sodda yig`iq gaplar
   
2. 
   sodda yoyiq gaplar
   

Gapda so`roq qabul qiluvchi so`zlar gap bo`laklari deyiladi. Gap bo`laklari vazifasini mustaqil so`zlar bajaradi. Gap bo`laklari beshta:

1. 
   ega
   
2. 
   kesim
   
3. 
   to`ldiruvchi
   
4. 
   aniqlovchi
   
5. 
   hol
   

Kesimlar tuzilishiga ko`ra ikki xil:

1. 
   sodda kesim
   
2. 
   murakkab kesim
   

Birgina so`z bilan ifodalangan kesim sodda kesim deyiladi.

M: Paxta va tilladan yurt bezanadi.

Ikki va undan ortiq so`zdan iborat kesim murakkab kesim deyiladi.

M: Ayozli kunlar sekin o`tib borayotir.

Kengaygan birikma va iboralar gapda yaxlit holda bitta gap bo`lagi bo`lib keladi va o`z ichida boshqa bo`laklarga ajratilmaydi.

M: Komil insonlardagi oliyjanob xislat – o`tmishni unutmaslik.

Sobirjon so`zining ustidan chiqdi.
Ot kesim va ega orasida quyidagi hollarda tire qo`yiladi:

- ot kesim kesimlik qo`shimchalarisiz yoki bog`lamasiz qo`llanganda.

- gapning egasi yoki kesimi harakat nomi bilan ifodalanib, kesim tarkibida kesimlik qo`shimchasi yoki bog`lama bo`lmaganda

-ega ko`rsatish olmoshi bilan ifodalanganda

-egasi ma`nosi ta`kiblar ko`rsatilganda

Sodda gaplar egali va egasiz bo`lishi mumkin. Egasi mavjud bo`lgan gaplar shaxsli gaplardir. M: Bugun Samarqandga jo`naymiz.

Egasi mavjud bo`lmagan gaplar shaxssiz gaplardir.

M: Bugun Samarqandga jo`naladi.

Ot, sifat, son, olmosh, ravish, taqlid so`z va harakat nomi bilan ifodalangan kesim ot kesim deyiladi. Ular quyidagicha ifodalanadi:

Ot bilan: Yaxshi ro`zg`or – jannat.

Sifat bilan: Usti yaltiroq, ichi qaltiroq.

Son bilan: Ikki marta ikki-to`rt.

Olmosh bilan: Maqsadim –shu.

Ravish bilan: Sizdan umidim ko`p.

Fe`lning turli shakllari bilan ifodalangan kesim fe`l kesim deyiladi.

Ular quyidagicha ifodalanadi.

Sof fe`l kesinlar: Men maktabga boraman.

Ravishdosh fe`l kesim: Ishning boshi boshlanguncha.

Sifatdosh fe`l kesim: It hurar – karvon o`tar.

Egasi yashiringan gaplar ikki xil: