O’rta osiyoda paleografiya, epigrafika va me’morchilik tarixi

 

---

 Pahlavon Mahmud maqbarasi.
Xiva arxitektura yodgorliklaridan biri 
Pahlavon Mahmud maqbarasidir. U moviy gumbazli xonaqoh, maqbara va 
ziyoratxonadan iborat kompleksdir. Maqbara Pahlavon Mahmud daxmasi ustida 
1664-yilda qurilgan kichik sinch imorat o'rnida 1810-1835-yillarda bunyod 
etilgan. Unga peshtoq darvozaxona orqali kiriladi, so'ng kichik hovliga o'tiladi. 
Qarshisida buyuk peshtoq va gumbazli xonaqoh, maqbara, g'arbda qorixona, 
sharqda nafis o'ymakor ustunli ayvon joylashgan. Hovli sahnida «muqaddas» 
quduq bor.
 
Xonaqoh peshtoqining yuzasi g'ishtin; gumbazi moviy rang sirkor koshinlar 
bilan bezatilgan. Maqbaraning ichkarisi ham gumbaz qubbalarigacha moviy rang 
sopol bilan juda nozik va nafis ishlangan. Bezak gullar orasidagi so'zlar Pahlavon 
Mahmud ruboiylaridan keltirilgan. 
1913-yilda Pahlavon Mahmud maqbarasi hovlining g'arbiga ikki qavatli 
qorixona, uning qarshisiga ayvon qurilgan. Kompleks Xiva me'morchiligining 
noyob namunasi bo'lib, unda XIX asrdagi badiiy san'at uslubi yorqin aks etgan. 
Arxitekturaviy inshootlar zilzilabardoshligi. 
Qadimgi Xiva me'morlari 
tarixiy obidalarning zilzilabardoshligiga ham e'tibor berganlar. Yerni tekislab 
bo'lgach, uni ganch yoki gil qorishmasi bilan qoplaganlar (masalan, Xivada 
Sherg'ozixon madrasasi), so'ngra qum solganlar. Bu yo'l bilan, birinchidan - 
poydevorni yer osti sho'r suvlaridan himoya qilganlar, ikkinchidan - 
seymoizolyatsiya tadbirlarini amalga oshirganlar. Zilzila to'lqinlari bu qatlamda 
ancha so'nib qolgan.
 
Geologik va gidrogeologik sharoitlardan kelib chiqib, poydevor qismi 0,5 m 
dan 2,0 m gacha chuqurlikda o'rnatilgan. G'ishtlarning poydevor konstruksiyasida 
yotiq qatorlar bo'ylab emas, balki yon tomoni bilan yuzma-yuz qilib terilganligi 
zilzila vaqtida seysmik kuchlarni bir tekisda taqsimlanishiga imkoniyat yaratgan. 
Inshootning yer usti qismida, 0,5 m balandlikda yog'och g'o'la yoki toshlardan 
maxsus qorishma bilan prokladka qo'yilgan. Ko'pchilik hollarda prokladka sifatida 
bir necha qatlam qamish ishlatilgan. Bu tadbir seysmik to'lqin energiyasini ancha 

---

yutgan va tepaga deyarli kam qismini o'tkazgan. Bu gidroizolyatsiya vazifasini 
ham o'tagan. 
Qadimiy mas'ul obyektlardan muhimi minoradir. Uni ustalaridan hisoblash 
matematikasi, geometriya, arxitektura va proporsiyalarning uyg'unligini seza olish 
malakalari talab etilgan. Injenerlik yechim nuqtai - nazaridan minorani zilzila 
vaqtidagi holatini tashhislash qiyin masala hisoblanadi. 
Minora balandligining oshib borishi, uning inersiya massasini oshishiga, 
boshqacha aytganda, zilzila davrida seysmik kuchlarning kattalashuviga olib 
keladi. Minora balandligiga qarab zilzila inshootni egilish yoki ko'chishiga olib 
kelishi mumkin. Bu masalani hal qilish uchun me'morlar va binokorlar dono 
yechim ishlab chiqqanlar. Minora balandlashgan sari uning diametri kichiklasha 
borgan. Bu me'moriy yechim zilzila vaqtida inshootni ustivorligini ta'minlay olgan. 
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli 
ta‘lim, munozara, o‘z-o‘zini nazorat.